Билік психологиясы және мемлекеттік басқару

Умк власти Документ Microsoft Word

әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті Философия және саясаттану факультеті Жалпы және этникалық психология кафедрасы Келісілген: Факультет деканы ___ А.Р. Масалимовa «25» 05 2012ж. Университеттің ғылыми-әдістемелік кеңесінде бекітілді Хаттама №5 «22» 06 2012 ж. Оқу жұмысы жөніндегі проректор ___________________ Әбдібеков У.С. «22» 06 2012 ж. ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ «Билік психологиясы және мемлекеттік басқару» Мамандық: 3 курс, психология мамандығы, қазақ бөлімі, 3 кредит Алматы, 2012ж. ПОӘК дайындаған Тоқсанбаева Н.Қ. - психология ғылымдарының докторы, профессор 050503 – Психология мамандығы бойынша Эксперименттік білім беру бағдарламасы және «Билік психологиясы және мемлекеттік басқару» пәнінен типтік оқу бағдарламасы негізінде әзірленді Кафедра мәжілісінде қаралып ұсынылды. « 22 » ___05___ 2012 ж., хаттама №____37__ Кафедра меңгерушісі _________________ Ф.С. Ташимова Факультеттің әдістеме (бюро) кеңесінде ұсынылды. «23»05 2012 ж., хаттама №11 Төрайымы ________________________ Н.А. Саитова АЛҒЫ СӨЗ Курстың қысқаша бейнесі: Қазіргі нарықтық заманға сай кәсібилік тұрғыда жоғарғы ғылыми-теориялық білімдер мен білікті тәжіриби іскерліктер мен дағдыларды меңгеру үшін «Билік психологиясы және мемлекеттік басқару» атты пәннің мазмұнын магистранттардың меңгергені жөн. Себебі қазіргі нарықтық қоғамда жаңа экономикалық қатынастарды меңгеру күрделі психологиялық құбылыс болып табылады. Курстың мақсаты: «Билік психологиясы және мемлекеттік басқару» курсы білімдерін меңгерудің негізінде студенттердің экономикалық-психологиялық шығармашылық ойлауын дамыру, жоғарғы оқу орнының бітіруші және ғалым-зерттеуші ретіндегі болашақ кәсіби іс-әрекет үшін қажетті икемділіктер мен дағдыларды қалыптастыру. Курстың міндеттері: 1. Мемлекеттік салада жұмыс істейтін психологтар үшін жарнама психологиясы, бизнес кеңес берудің негіздерінен және кадрларды сұрыптау мен кәсіби-тұлғалық өсірудің психологиялық икемділіктері мен дағдыларын дамыту; 2. Билік психологиясында қолданылатын психодиагностикалық және коррекциялық әдістері және тәсілдерімен, жаңа экономикалық психологиялық мамандықтар негізерімен таныстыру (менеджер кеңес-беруші, жарнама психологы, жарнама агенті, кадр бөлімінің психологы, HR – менеджер және т.б.). Пререквизиттер: «Билік психологиясы және мемлекеттік басқару» курсын жақсы меңгеру үшін студенттер осы курстың алдында оқытылуы тиіс, мына пәндермен танысуы қажет: “Жалпы психология”, “Әлеуметтік психология”, “Тұлға психологиясы”, “Психологиялық кеңес беру негіздері”, “Психодиагностика”, “Еңбек психологиясы”, “жарнама психологиясы”, “Басқару психологиясы” және т.б. Постреквизиттер: Оқытылып отырған пәнмен «Билік психологиясы және мемлекеттік басқару» курсын оқығаннан кейінгі немесе оқу кезінде оны меңгеру үшін міндетті болып табылатын және осы пәнмен тығыз байланысты келесі пәндер оқытылуы қажет: «Жасерекшелік психологиясы», «Экстремалды психология», «Басқару психологиясы» және т.б. Сіз бұл курстан мыналарды біле аласыз: * билік қатынастар психологиясы жөніндегі шетелдік, ресейлік және отандық тұжырымдамаларды; * Билік психологияның түрлері мен салаларын; * Мемлекеттік қызметкердің психологиялық ерекшеліктерін; * Қазіргі нарықтық замандағы қазақстандық экономиканың даму динамикасын; * Билік психологиясында қолданылатын психодиагностикалық және коррекциялық әдістер мен тәсілдерді; * бизнес-кеңес беру негіздерін. Сіз мыналардлы жасай аласыз: * Мемлекеттік басқару психологиясының заманда жаңа әлеуметтік жағдайларға бейімделу мен сәтті әрекет ету бойынша кеңес беруге ыңғайлану; * Мемлекеттік басқару қызметінде психолог ретіндегі ұйымдарда кадрларды сұрыптау мен ұжым персоналына психологиялық көмек көрсету; * Өз іс-әрекетіңізді талдау және рефлекциялау. Сіз мынадай дағдыларды үйренесіз: * Билік психологиясы және мемлекеттік басқару психологияның психодиагностиклық және психокоррекциялық әдістері мен тәсілдерін ұйымдастыру мен жүзеге асыру; * Мемлекеттік басқаруда жарнаманы құрастыру мен тиімді оны сату дағдыларын меңгеру; * Өз бетінше мемлекеттік басқаруға дағдылану.

Психологиялық кеңес беру негіздері

кенес беру психология cурак Документ Microsoft Word

Психологиялық кеңес беру негіздері

сөж кенес беру Документ Microsoft Office Word

Психологиялық кеңес беру негіздері

семинар кенес беру Документ Microsoft Office Word

Тұлғалық өсу психологиясы

өсу психологиясы умкд Документ Microsoft Office Word (2)

Білім беру саласындағы менеджмент психологиясы

өсу психологиясы умкд Документ Microsoft Office Word (2)

Басқару психологиясы

и.с. самыгин psy_manag

Ес, ойлау және сөйлеу психологиясы

Жалпы психология-1 (1)

Жалпы психология

психология

Психология

3. Журналистика маманд

Психология

5. Құқық маманд

Психология

6. Тарих маманд

Психология

7. Филология маманд

Қолданбалы психология

4. Қолданбалы

Қалыпты және аномалды бала дамуын диагностикалау және түзету

1. Білім беру

Психология

Тарих маманд

Психология

6. Тарих маманд

Педагогикалық психология

_Кулюевой Педагогическая психология_2003токсанбаева

Тұлғааралық коммуникацияның психологиясы

УМКД Тулгааралык коммун психол Документ Microsoft Word

Эксперименталды психология

силл эксперимент

Эксперименталды психология

силлабус эксперимент

Эксперименталды психология

умкд толык

Басқару психологиясы

ТУП Психология управления каз рус ТИРАЖ

Психология

саясаттану (2)

Ес, ойлау және сөйлеу психологиясы

ес силл

Ес, ойлау және сөйлеу психологиясы

ес силл(8)

Басқару психологиясы

новый баскару психологиясы (1)

Басқару психологиясы

силлабус управление

Басқару психологиясы

силлабус управление

Психологиялық кеңес беру негіздері

Силлабус кенес беру . Тоқсанбаева Документ Microsoft Word

Психология

1 курс маг Силлабус ПИП

Қарым қатынас психологиясы

к-к психол силлабус Документ Microsoft Word(1)

Психологиядағы математикалық әдістер

математика силабус Документ Microsoft Word

Психологиядағы математикалық әдістер

математика силабус Документ Microsoft Word

Білім беру саласындағы менеджмент психологиясы

тулга өсу силаб Документ Microsoft Word

Тұлғалық өсу психологиясы

тулга өсу силаб Документ Microsoft Word

Жалпы психология

улги жалпа силлабус 1 курс

Педагогикалық психология

Нургул педагог.психол силаб

Қарым қатынас психологиясы

ӘЛсилабус қ-қ

Эксперименталды психология

Силлабус эксперимт. Тоқсанбаева Документ Microsoft Word

Ес, ойлау және сөйлеу психологиясы

әдіснамалық нускалык (1)

Эксперименталды психология

Қосымша эксперимент психология

Эксперименталды психология

литер

Басқару психологиясы

семинар упавление Психология 2019-2020 - копия

Эксперименталды психология

эксперимент семинар толык

Психология

2018 курс магистр Семинар

Ес, ойлау және сөйлеу психологиясы

Карта обеспеч. Оқыту ес .психология

Эксперименталды психология

семинар

Басқару психологиясы

семинар упавление Психология 2019-2020 - копия

Эксперименталды психология

семинар толык

Жалпы психология

2020 СӨЖ жалпы тапсырмалары

Жалпы психология

1курс жалпы психол. Семинар

Тұлғалық өсу психологиясы

семинар психология роста Документ Microsoft Office Word (2)

Білім беру саласындағы менеджмент психологиясы

семинар психология роста Документ Microsoft Office Word (2)

Қарым қатынас психологиясы

семинар Документ Microsoft Office Word

Қалыпты және аномалды бала дамуын диагностикалау және түзету

білімберудегі семинар Документ Microsoft Office Word (2)

Қарым қатынас психологиясы

сож карым-катынас Текстовый документ OpenDocument

Білім беру саласындағы менеджмент психологиясы

срспДокумент Microsoft Office Word

Тұлғалық өсу психологиясы

сөж психология роста Документ Microsoft Office Word (2)

Ес, ойлау және сөйлеу психологиясы

Лекции

Ес, ойлау және сөйлеу психологиясы

оқыту және ес семинар Документ Microsoft Office Word (2)

Психология

2021 Срс рух Документ Microsoft Office Word

Эксперименталды психология

эксперименттик психология лекция Текстовый документ OpenDocument (2)

Эксперименталды психология

1 лекция слайд

Эксперименталды психология

1-лекцияның жалғасы

Эксперименталды психология

2 лекция

Эксперименталды психология

3 лекция

Эксперименталды психология

5-лекция экспер. емесТекстовый документ OpenDocument

Эксперименталды психология

6- лекция Матмет лекция

Эксперименталды психология

7-лекция Психология мен математика

Тұлғалық өсу психологиясы

Тұлғаның өсу психологиясы лекция

ТҰЛҒАЛЫҚ ӨСУ ПСИХОЛОГИЯСЫ БОЙЫНША ҚЫСҚАША ДӘРІС МАЗМҰНЫ 1 дәріс. Тұлғаның өсуі психологиясына жалпы сипаттама, басқа ғылымдардың арасындағы рөлі және орны. Жалпылай алғанда тұлға – сыртқы ортамен, басқа адамдармен және өз-өзімен қатынас үшін жауап бере алатын, өз өмірінің субъекті болып келеді. Тұлға – өзін реттеудің ішкі жүйесі. Ол басқа детерминациялайтын күштердің әсер етуін бастан кешіп, оларды ішкі әлем немесе ағза деп атауымызға болады. Және одан басқа сыртқы әлем болады, ол аумақты түсінікте қолданылады, соның ішінде басқа адамдар да. Осы үш басқаратын күштің арасындағы байланыс адамның өмір жолын анықтайды; оны дамудың үшбұрышы деп қарастыруға болады. «Дамудың үшбұрышы» суреті ТҰЛҒА ІШКІ ӘЛЕМ СЫРТҚЫ ӘЛЕМ Тұлғаның кемелденуінің маңызды көрсеткіштеріне: интенционалдылық, автономдылық, динамикалылығы, тұтастылық, конструктивтілік және индивидуалдылық жатады. Бірақ бұл тұлғаның атрибуттары берілмеген, олар шартты түрде жасалған. Олардың жүзеге асуының деңгейі белгілі-бір шарттарға сәйкес болады – бастапқыда тұлға басқа екі қозғаушы күшпен қатынасына байланысты. Тұлғалық-орталықтанған бағдардың орталық идеялардың бірі: егер адам (тұлға) ерікті болса және өзін тыңдай алу және өзін тұтас табиғи ағза ретінде қабылдай алса, «өзін жетілдіруге» деген тенденция толық күшімен жүзеге асады және адамның қозғалысын қамтамасыз етіп отырады. Бұл тенденция адамның бойында нышан ретінде болады деген идея өте маңызды, ол белгілі-бір жағдайларда жүзеге асып отырады, бірақ сыртқы күштермен қалыптаспайды және басқарылмайды: «бұл ішкі тенденция, ол сырттан мотивтенбейді және оны үйретуге мүмкін емес». (Лэндрет Г., 1994, 63б.). Тұлғаның сыртқы ортамен байланысы – әсіресе басқа адамдарың әлемімен – өте күрделі, біркелкі емес және драматикалық болады. Тұлға жағынан қарастырғанда онда басқа адамдармен қатынасқа деген қажеттілік болады, адам, К.Роджерстің айтуы бойынша, «әлеуметтен ажырамас болып келеді: онда қарым-қатынасқа тереңдетілген түрде қажеттілік болады» (П.Тиллих, К.Роджерс...,1994, 136б.). Сонымен қатар, «Мен» тұлғасының орталық компоненті –өзіндік құрметке деген қажеттілік болады және ол бала шағынан бастап басқа адамдардан құрмет және махаббат сезімі арқылы сипатталады. Басқа сөзбен айтқанда, баланың тұлғасы қоғаммен қарым-қатынасқа ғана бағытталмай, олардан ажырамас түрде болады. Тұлғалық өсу Тұлғалық өсу гуманистикалық түсініктерден қарағанда – белгілі-бір білімдерді қабылдау емес; белгілі-бір әрекетті және әсіресе «қоғамға пайдалы»,құндылық бағдарларының жүйесінің қалыптасуы емес, баламен қоғамдық адами болмысты өзіне иелену емес, белсенді өмір позициясын қабылдау емес, жаңа формаларды танып-білу дағдысы емес, идеалды ересектің бейнесін қабылдау емес. Осы аталған адамның өзгеруінің бағыттары белгілі-бір позитивті мәнге ие. Бірақ бұл бағыттар «тұлғадан» деген бағытты қолдайды, сондықтан да ол тұлғалық өсуге көмек бермейді. Ол оны тежеп, тұлғалық өсуге керекті ерекшеліктерді қалыптастырмай, оны алмастырады. Сондықтан да олар даму үшбұрышының бір қырында ғана қалыптасады, яғни «сыртқы әлем-тұлға» байланысы ғана есепке алынады. Тұлғалық өсудің басты психологиялық мәні – босаңсу, өзіңді және өмірлік мәнді табу, өзін жетілдіру және барлық тұлғалық негізгі атрибуттарды дамыту. Ал тұлға мен өзінің ішкі өмірімен қатынаста болу сыртқы әлеммен қатынаспен тең. Адам үшін принципиалды маңызды болып оның ішкі өмірін басқа адамдармен құрмет тұту. Осылайша тұлғалық өсу болу үшін интерперсоналдылық интраперсоналдылықпен басылмау керек және адам 3 негізгі шыңды байланыстырып, қатынас жасай алса. Тұлғалық өсу әрқашан адамның жасына сай бола бермейді, бұл күрделі көпаспектті процесс және ол индивидуалды-өзіндік траекторияға ие болады. Біз К.Роджерстің формуласына сүйеніп, «негізгі тұлғалық өсудің заңы» туралы айта аламыз. Оның негізгі тезисі мынандай: егер керекті жағдай болса, онда адамның бойында өзіндік даму болады, онда табиғи түрде тұлғалық жетілу пайда болады. Басқа сөзбен айтқанда, бұл өзгерістер – олардың құрылымы, бағдары, динамикасы – тұлғалық өсудің бар екендігі жайлы мағлұмат бере алады және оның критерийлері ролін атқарады. Толық тұлғалық өсу кезінде ондай өзгерістер адамның ішкі өмірімен қатынасына да (интерперсоналдылық), сыртқы өмірмен қатынасына да (интраперсоналдылық) байланысты болады. Осылайша тұлғаның өсу критерийлері интер мен интраперсоналдылықтан қалыптасады. Олардың ішінде маңыздылары : Тұлғалық өсудің интраперсоналдық критерийлері: Өзін қабылдау. Бұл өзіндік қабылдауды және өзіне деген махаббаты білдіреді. Адамның қаншалықты өзіне құрмет тұтатынын және өзіндік шешімге келе алу қабілетін өзіне қосады (Роджерс К., 1993, 69б.), өзіне деген сенім, өзіндік табиғатына сену де осыған жатады. Ішкі бастан кешу тәжірибесіне ашылу. «Бастан кешу тәжірибесі» - гуманистік психологиядағы орталық ұғымдардың бірі. Ол ішкі әлемнің жағдайларын субъективті бастан кешуді көшеді. Тұлға неғұрлым күшті және жетілген болса, соншалықты ол сыртқы әсерлерге бағынбайды және өзінің ішкі шынайылығына түңіле алады, қазіргі шықпен өмір сүре алады». Өзін түсіну. Өзің және қазіргі күйің туралы тереңдетілген, толық және нақты түсініктің болуы; өзіңді шынайы ретінде қабылдай алу, адекватты және иілгіш «Мен» коцепциясы, жаңа тәжирибені ассимиляциялай алатын, идеалды «Мен» мен шынайы «Меннің» жақындасуы –осылардың барлығы тұлғалық өсудің негізгі тенденциялары. Жауапкершілікті ерік. Өзімен қатынас жасау деген кезде біз өзіміздің өмірімізді саналап, өзіміздің бостандығымызды және субъекттілікті қабылдау. Ол «ішкі локус бағалауды» білдіреді – құндылықтарды таңдаудағы жауапкершілік жән бағалау, сыртқы бағалардан тәуелсіз болу. Сонымен қатар, бұл өзіндік танытудағы жауапкершілік, өз-өзіне сенімді болу. Тұтастылық. Тұлғалық өсудегі маңызды бағдар – интегративтіліктің күшеюі және кеңеюі және адам өмірінің аспектілерін байланыстыру. Әсіресе – ішкі өмірдің тұтастылығы мен адам тұлғасының өзі. Нақтырақ айтқанда, тұтастылықты сақтау мен қорғау, ол адамда басынан бастап болады. К.Роджерстің айтуы бойынша , басынан бастап «бала ... интеграцияланған және тұтас ағза болады, ол кейін индивидуализациялайды» (П. Тиллих, К. Роджерс., 1994, с. 140). Бұл жердегі мәселе бұл көбейетін индивидуализациялау және дифференциялау адамның ішкі тұтастылығы мен конгруэнттіліктің жоғалуына алып келуі мүмкін. Тұтастылық пен конгруэнттілік адамның өмірінің эффективті регуляциясымен байланысты болады. Динамикалылық. Ішкі тұлғалық тұтастылық және келісушілік аяқталғандықты білдірмейді. Керісінше, тұлға әрдайым өзгеріп отырады. Осылайша жетілген тұлға –бұл қалыптасатын тұлға, яғни адамның дамуы оның өмір сүруінің негізі. Сондықтан да тұлғалық өсудің маңызды критерийі – динамикалылық, иілгіштік, өзгеруге ашықтық және дағды өз идентификациясын сақтап әрқашан қозғалыста, дамуда болуды көздейді. «Яғни мүмкіндіктерді жүзеге асыру керек және әрқашан процесте болу керек» (Роджерс К., 1994, с. 221). Тұлғалық дамудың интерперсоналдылық критерийлері: Басқаларды қабылдау. Интерперсоналды бағытта тұлғалық өсу ең алдымен басқа адамдарға деген қатынасының динамикасында көрінеді. Тұлға неғұрлым басқа адамдарды қабылдай бастаған кезде, соғұрлым ол оның жетілгендігінің белгісі.Ол тек қабылдау ғана емес, оларға құрмет пен оларға деген сезімнен де білдіріледі. Ал ол өз кезегінде адамның табиғатына сене білу қабілетінің негізі де болады. Басқаларды түсіну. Жетілген тұлға басқалардың ойларына елікпей, стереотиптерге бағынбайды. Ол адекватты баға беріп, сыртқы ортаны дифференциациялап, басқа адамдарды қабылдайды. Тұлғалық өсудің маңызды критерийлері – тереңдетілген тұлғааралық контактка түсе алады және басқа адамды түсінеді, эмпатия сезімін бастан кеше алады. Әлеуметтенуі. Тұлғалық өсу адамның эффективті фундаменталды дамуына алып келеді – конструктивті әлеуметтік қатынастар. Адам басқа адамдармен қатынасқа түскен кезде көбірек ашылып, өзінің шынайы бейнесін ашады, бірақ осыған қарамастан – адам шынайы болып, иілгіштік және тұлғааралық мәселелерді шеше алу қабілетіне ие болады. «Ол максималды түрде гармонияда болады»: (The Carl Rogers..., 1989, p. 251); Шығармашылық адаптивтілік. Жетілген тұлғаның маңызды ерекшелігі – өмірлік мәселелерді қабылдай алу қабілетінде және оларды шеше алу.Ол сол жағдайға адаптацияланып, өзінің ішкі қабілеттерін жүзеге асырады. (Роджерс К., 1994,1 с. 81). Тұлғалық өсудің осы бағыттардағы өзгерістер болғанда өзінің спецификалық заңдылықтарға байланысты болады. Сонымен қатар бұл процесс біртұтас болады және бір бағыттағы өсім екіншісіне әсер етеді. Сондықтан да осы бағыттардағы қозғалыс факты өте маңызды орынға ие болады. Бұл жағдай адамға бостандық, жауапкершілік, аутенттілік сезімін береді және оған бұл өмірді қабылдауды өзгертеді. Ескерту *Бұл айтылған критерийлердің тізімі – К.Роджерстің жұмыстарынан алынған болатын. Бұл жерде ол шынайы психологтар мен психотерапевттердің тәжірибелік практикасынан алынды. Әдебиеттердің тізімі 1 Лэндрет Г. Ойын терапиясы: қатынас жасау өнері. М., 1994. 2 Тиллих, К. Роджерс: диалог // Моск. психотерапевтич. журн. 1994. № 2. 3 Роджерс К. Эллен Вест және жалғыздық // Моск. психотерапевтич. журн. 1993. № 3. 4 Роджерс К. Психотерапияға деген қатынас. Адамның қалыптасуы. М, 1994. 5 Хорни К. Біздің кезіміздегі невротикалық тұлғасы. М., 1993. 6 Rogers С. A theory of therapy, personality and interpersonal relationship, as developed in client - centered framework // Psychology: A Study of a Science. 1959.Vol. 3. 7 The Carl Rogers reader /Ed by H.Kirschenbaum, V Henderson. Boston, 1989. Братченко С.Л., Миронова М.Р., БРАТЧЕНКО С.Л., МИРОНОВА М.Р. Тұлғалық өсу және оның критерийлері. // Тұлғаның өзіндік жетілудің психологиялық мәселелері СПб., 1997, С.38-46. 2 дәріс. Тұлғаның өсуінің адам өміріндегі мәнін психология тұрғысынан қарау және оның бағыттары мен міндеттері Мен бір нәрсені ұғындым...өзін жетілдіру ұғымы Роршахтың сиясына қатты ұқсас болып келеді. Көбінесе бұл ұғымды қолданған кезде, маған сол ұғымның шынайы мәнінен гөрі, соны қолданған адам туралы көптеген мәлімет берді. А.Маслоу Отандық психология мен педагогикада қазіргі таңда «тұлғаның өзін жетілдіруі», «өзін таныту», «тұлғалық өсу» және т.б ұғымдар көп таралған және қолданысқа кеңінен енген ұғымдар болып келеді.Бірақ, біздің ойымызша «бұл жаңа формулалар толықтай ұғынылмаған және өзінде нақты мәнге иеленбейді немесе олар метафоралық сипатта пайдаланылып, әдемі ярлыктың қызметін атқарады. Оларға ескі «киімдерді» іліп, ескі ұғымдарды өзгертеді. Соңғысында біздің ғалымдарымыз батыстың идеяларын механикалық түрде біздің психолого-педагогикалық практикамызға енгізуге тырысады. Сондықтан да өзін таныту, тұлғалық өсу және басқа да идеялар өзінен өзі туындаған жоқ, олар тереңнен алынған бағдарлар негізінде қалыптасып, адамға және оның дамуына байланысты өзіндік амалы болады. Өз кезегінде Макс Отто былай тұжырымдаған: «Адам философиясының тереңдетілген, оны қалыптастыратын және оны құнарландыратын қайнар көзі – оның сенімі немесе адамзатқа деген сезімнің болмауы. Егер адам басқа адамдарға сенім артса, онда ол олардың көмегімен белгілі бір жетістіктерге жете алады және бұл сенім оның өмірге деген, әлемге деген қатынасын өзгертеді. Кейін олар сеніммен гармонияда болады. Ал сенімнің болмауы осыған сәйкес түсініктерді қалыптастырады» (К.Хорни бойынша цитата,1993,235 бет). Осыдан біз әрбір концепцияда міндетті түрде болатын теоретикалық пен практикалық құрылымнан басқа, оның құндылық құрамы болады. Осы аксеомалық кредо концептуалды құрылымның шынайы фундаменты болып келеді. Егер адамның сенім-сенімсіздік критерийсін қолдансақ. Өз кезінде Макс Отто былай деп айтқан: «Адам философиясының тереңдетілген, оны қалыптастыратын және оны құнарландыратын қайнар көзі – оның сенімі немесе адамзатқа деген сезімнің болмауы (С.Б.-мен негізгі психологиялық теорияларға қосымша ретінде атап өтілген). Олар өз кезегінде бірдей мәнге ие болмайтын 2 топқа бөлінеді: адам табиғатына «сенетін» (яғни гуманисттік бағдарланған) және «сенбейтін». Бірақ, әрбір топтың ішкі құрамынан да өзгешеліктер табуға болады. А) «Сенбейтіндердің» тобында (пессимисттердің) қатал позицияны ұстанады. Олар адам табиғатын негативті –ассоциалды және деструктивті болады және адам оны шеше алмайды. Бірақ одан қарағанда жұмсақ форма да болады. Ол нейтралды объект түрінде болады. Б) «Сенетін» топтың ішінде радикалды көзқарас болады. Олар міндетті позитивті көзқарасты ұстанады, адам конструктивті, жақсы мәнге ие болады. Бұл ерекшеліктер потенциал түрінде болады және бұл потенциал жағдай өзгерген сәтте ашылады. Және адамға байланысты епті көзқарас та болады. Ондай мәнге адам бірден ие болмайды және позитивті өзін жетілдіру міндетті түрде болып жатпайды. Бірақ ол адаммен саналы, ерікті түрде таңдалады және оны шартты-позитивті деп атауға болады. Адамның болмысы туралы мәселемен қатар, сол мәнмен не істеу керек екендігі туралы мәселе де кеңінен қарастырылады. Бұл жерде оны тәрбиелеу, дамыту және жақсарту мәселелері қарастырылады. Тәрбиелеудің мәні туралы мәселе принципиалды түрде былай шешіледі: егер адамның болмысы негативті болса, оны өзгерту керек; егер ол жоқ болса, оны құрастырып, консруктизациялап, адамға енгізу керек. Егер ол позитивті болса-оның ашылуына көмектесу керек, егер болмыс ерікті түрде жүзеге асса, оған сол шешімді қабылдауға көмектесу керек. Әлемдегі базистік имплицидті психологиялық концепциялардың типологиясын кесте түрінде ажыратып көрсетуге болады. Бірақ бұл кесте әр түрлі әдіс-тәсілдерді дұрыс, ашып көрсете бере алмайды. Біздің ойымызша ол педагог пен психологтың кәсіби аумағындағы өзгешеліктерді ажыратып, таңдау нұсқалары мен осы таңдаудың себептерін фиксациялайды. Кесте: Психологиялық концепциялардың базистік бағдарлары Базистік бағдар Адам табиғаты Тәрбиелеу мәні Негізгі өкілдері Адамға деген сенімсіздік Негативті Өзгерту, компенсация Классикалық фрейдизм Нейтралды Қалыптастыру, түзету Бихевиоризм, отандық психологиядағы көптеген бағыттар Адамға деген сенімдік Міндетті позитивті Өзін жетілдірудегі көмек К.Роджерс, А. Маслоу концепциялары Шартты позитивті Таңдаудағы көмек В.Франкл, Дж. Бюдженталдың экзистенциалды бағыттары Осылайша тұлғалық өсу және өзін жетілдіру концепциясы адамға деген гуманисттік көзқарастардың логикалық жалғасы екендігі анық. Және ол өз кезегінде адамға сенім артпайтын бағыттармен байланысты емес. Бұл жерде атап өтілген тұлға мен тұлғалық өсу ұғымдары «гуманисттік психологияның дамуына» үлесін қосқан лидерлердің К.Роджерстің концепциясына сүйенеді. Оның тұлғалық-орталықтанған бағыты. 3 дәріс. Тұлғаның өсуіне жас ерекшелігіндегі бірлескен іс-әрекеттің маңыздылығы мен стилдерін теориялық талдау Психикалық құбылыстардың пайда болуы туралы осы пікір баланың мәдени дамуыңдағы кез келген қызметтің сыртқы көрінісінін сахнаға шығуы екі түрлі бағытта анық байқалады екен. Оның бірі – әлеуметтік сипатта болса, екіншісі – психологиялық сипатта көрініп отырады. Даму процесіндегі мұндай психикалық заңдылық алдымен адамдардың өзара қарым-қатынасы арқылы өріс алса, кейіннен оның нәтижелері адамның ішкі көңіл-күйінен жақсы байқалады. «Жоғары психикалық қызметтің даму тарихы» дейтін еңбегінде (1931) Выготский осы пікірін одан әрі жалғастыра түсіп, баланың жоғары психикалық қызметі әлеуметтік ортада ересектермен қарым-қатынас жасау арқылы туындан отырады осы жағдайда ғана оның сана-сезімі өсіп жетіледі. Выготскийдің бұл тұжырымы баланың «жақын арадағы даму аймағы» жайындағы қағидасын негіздеуге тірек болды. Л.С.Выготский тарихи даму кезендерінде адам психикасының өзгеріске түсіп отыратындығын, әсіресе оның ойлауы мен сөйлеуінің өрістеу сатыларын жан-жақты іздестіреді. Осы тұжырымның мәні 1934 жылы жариялнған «Ойлау мен сөйлеу» деген енбегінде жан-жақты қамтылған. Л.С.Выготский пікірі бойынша, адамның тұлғасы өзінің енген қарым-қатынастарының кешенді әсерінің нәтижесінде дамиды. Сонымен тұлға - бұл біріншіден, әлеуметтік қатынас пен саналы әрекеттің субъектісі ретіндегі индивид. Екіншіден, бұл индивидтің жүйелі қасиеті, оның қоғамдық қатынасқа енуімен анықталып және де біріккен әрекет пен қарым-қатынаста қалыптасып отырады. Л.С.Выготскийдің ілімі бойынша, онтогенетикалық даму кезінде бала санасының жүйелік құрылысы өзгереді. Осы теориялық пайымдауды жалғастыра отырып, біз адам тұлғасы да жоғары интерактивтік деңгейдегі тұрақты салыстырмалы психологиялық жүйе екенін мойындауымыз керек. Және бұл жүйенің де өзіндік даму кисыны мен заңдылықтары бар. Л.С.Выготскийдің мәдени-тариха теориясы: «Баланың мәдени дамуындағы барлық функция сахнаға екі рет, екі тұрғыда алдымен социалдық, интерпсихикалық категория ретінде, кейін психологиялық тұрғыда, интерпсихикалық категория ретінде, алғашында адамдар арасында, кейін баланың ішкі әлемінде көрсетеді» дегенге негізделген. Выготский бойынша барлық ішкі процесстер интериоризацияның өнімі болып табылады: олар баланың ересектер тікелей социалдық контакттарында туындайды, ол кейін оның санасына тұтастай енеді». Тұлға - бұл қоғамдық-тарихи дамудың өнімі. Адамның қоғамдық қатынастар жүйесінде алатын орны, оның орындайтын іс-әрекеті -бұл оның тұлғасының қалыптасуын анықтайтын жағдайлар. Тұлғаның қалыптасуы адамның мінездемесі үшін маңызды орын алады, яғни оның мінез-кұлык пен іс-әрекетінің жоғары саналы формаларын қамтамасыз етіп, оның ақиқатқа байланысты барлық қарым-қатынастарының бірлігін құрайды. Нәтижесінде адамның кез келген реакциялары және ішкі аффективті өмірінің құрылымы оның әлеуметтік тәжірибе барысында жинақталған тұлғаның ерекшеліктерімен анықталады. Тұлғаның қалыптасуы биологиялық және әлеуметтік факторларға байланысты екені мәлім. Сонымен қатар тұлғаның дамуында негізгі болып - нақтылы тарихи орта саналады. Оқушылардың тұлғасының дамуы - механизмді құрастыратын көптеген ішкі және сыртқы факторларға тәуелді болып келеді. Л.С. Выготскийдің: "баланың психикасы әлеуметтік табиғатқа...", - деген пікірі осыған негізделеді. Л.С. Выготскийдің айтуы бойынша, баланың тұлғалық дамуы - оның дамуындағы әлеуметтік жағдайлармен байланысты. Психологияда "жеке тұлға” деген ұғымның әр түрлі түсініктері бар: жеке тұлға – әлеуметтік қатынастар мен саналы іс-әрекеттің субъектісі ретіндегі индивид. Жеке тұлғаның ең маңызды белгілері: оның саналылығы, жауапкершілігі, бостандығы, қадір-қасиеті, даралығы. Жеке тұлғаның маңыздылығы оның қасиеттері мен іс-әрекеттерінде қоғамдық прогресс тенденцияларының, әлеуметтік белгілер мен қасиеттердің айқын және арнайы көрініс табуы арқылы, оның іс-әрекетіндегі шығармашылық қасиетінің деңгейі арқылы анықталады. Әрбір жеке тұлға қасиеттер жиынтығы арқылы әрбір тұлғаның басқа бір тұлғадан айырмашылығын, оның ешкімге ұқсамайтынын, өзіне тән ерекшелігі бар екенін сипаттайды. "Қасиет ұғымы философияда категория ретінде жалпы ғылымдар аясында түсіндіріледі. Қасиет-зат, қатынас және солар арқылы анықталатын ұғым. Сапа заттың өзіндік сипатын, біртұтастығын бейнелесе, қасиет соның бір көрінісі,”-деп анықтама беріледі . Психология ғылымы қоғамдық ортадағы қасиеттің мән-мағынасын "индивидке тән психикалық іс-әрекет пен мінез-құлықтың білгілі бір сандық – сапалық деңгейін қамтамасыз етіп отыратын тұрақты түзіліс,”- деп түсіндіреді. Яғни қасиет сөзінің мән-мағынасы кең көлемді қамтитын болғандықтан, тұлғаның даму барысында өзіне тән мінез-құрылымдарымен сипатталаты анық. Әдетте, адамның мінезі мен темпераментінің ерекше белгілері шығармашылық іс-әрекеті мен қабілеттілігінің өзгешелігі арқылы ерекшеленеді. Ұжымдағы адамдардың тұлғалық қасиеттеріне төмендегіше сипаттама беруге болады. Тұлғаның даму құрылымы үш бөліктен тұрады. Біріншіден, тұлғаның ақыл-ойын дамыту арқылы санасын жетілдіру; екіншіден, мәдениетті және адамзаттық өркениетті тұлғаның бойына біртіндеп сіңіру; үшіншіден, жеке тұлғаны іс-әрекетке ендіру арқылы өзін-өзі тәрбиелеуге белсене қатыстыру. Рухани құндылықтар құрамына тұлғалық (жалпыадамзаттық), қоғамдық (әлеуметтік мәнді) және мемлекеттік (ұлттық) құндылықтар алынады. Балалар мен жастардың рухани-адамгершілік жағынан қалыптасуы, өмірге өздігінен даяр болуы, қоғам мен мемлекеттің дамуын қамтамасыз етеді. Л.С.ВЫГОТСКИЙ БОЙЫНША ДАМУ САТЫЛЫҒЫ Жасқа байланысты даму - балалық шақта – өзінің бір қатар ерекшеліктерінің салдарынан әр жас сатысында баланың тұлғасын түгел өзгертетін күрделі процесс. Л.С. Выготскийдің жасқа байланысты кезеңдеуі төмендегідей болады - жаңа туу кризисі – нәресте кезеңі (2 ай – 1 жас) - 1 жас кризисі – балбөбек кезеңі (1-3 жас); - 3 жас кризисі – сәбилік және мектепке дейінгі кезең (3-7 жас) Л.С. Выготскийдің жасқа байланысты кезеңдеуі төмендегідей болады - 7 жас кризисі – мектеп жасы (7-13 жас; - 13 жас кризисі – жеткіншек кезеңі (13-17 жас); - 17 жас кризисі Кемістік және оның орнын толтыру Дамудың біріншілік және екіншілік кемістігі туралы ұғымды Л.С. Выготский енгзді. Алғашқы кемістіктер қандай да бір биологиялық жүйенің (анализаторлар,ми бөліктері) патогендік факторлардың әсерінен органикалық зақымдануы мен жетілмеуі нәтижесінде пайда болады. Екіншілік кемістіктер – бірінші кемістіктерден туындамайтын, бірақ солардың негізінде қалыптасатын (саңыраулардың сөйлеу тілінің бұзылуы, соқырлардың қабылдау және кеңістікті бағдарлау қабілетінің бұзылуы, т.б.) психикалық жетілмеу және әлеуметтік мінез – құлықтың бұзылуы тәрізді сипатқа ие. Кемістік биологиялық негізден қаншалықты алыс болса, соншалықты психологиялық – педагогикалық коррекцияға оңай бағынады. «Элементарлық функциялармен салыстырғанда жоғары функциялар анағұрлым тәрбиге көнгіш болады». Даму процесінде бірінші және екніші кемістіктер арасындағы биологиялық және әлеуметтік шартты бұзылулар арасындағы қатынастар өзгереді. Егер оқыту мен тәрбиелеу негізгі кедергі органикалық кемістік болса, яғни туынды кемістік бағыты «төменнен жоғары» болған жағдайда дер кезінде коррекциялық – педагогикалық жұмыстар басталмаса, екінші кезекте пайда болған психикалық жетілмеулер мен жеке тұлғалық қалыптың бұзылуы баланың әлеуметтік ортаға деген, өзіне деген кері, жағымсыз көзқарасының қалыптасуында жетекші орын алады. Психологиялық қиын мәселелер шеңберін кеңейте отырып, туынды кемістік барлық элементарлық психикалық функцияларға өзінің кері ықпалын жасай бастайды, патогендік әсерлер «жоғарыдан төмен» қарай бағытталады. Л.С. Выготскийдің кемістік пен оның орнын толтыру туралы ілімі. А.Адлерден кейін Л.С. Выготский де функционалдық позициядан алғанда қандай да бір органикалық кемістік баланың кеміс екендігіне дәлел еместігіне назар аударады. Кемістіктің әсері ылғи да екі жақты: бір жағынан, ол ағзаның қалыпты әрекетін қиындатады, екінші жағынан – кемістіктің орнын толтыратын басқа функциялардың қарқынды жетілуіне жағдай жасайды. Л.С.Выготский былай деп жазды: «Жалпыға бірдей бұл заң ағзаның биологиясына да, психологиясына да бірдей қатысты: кемістік минусы компенсация плюсіне айналады». Психикалық функциялардың кемшілігі мен зақымдануларын компенсациялау тек жанама жолмен жүзеге асырылады. Жанама жолға жататындар – жүйеішілік қайта құрулар (жойылған функциялардың сау компоненттерін пайдалану) немесе жүйе аралы, мысалы, соқырлардың оптикалық заңдылықтарды меңгере алмауы сипап сезумен компенсацияланады (Брайль шрифті). Л.С.Выготский баланың мәдени дамуының жанама жолынан емдік педагогиканың негізін көреді: «Кеміс баланың өзіндік дұрыс келбеті оның қандай да бір функциясының жоғалуынан қалыптаспайды, сол жоғалған функцияның бала дамуында жаңа бір құрылымдарды туғызатындығынан». Қорытынды Психологияда "жеке тұлға” деген ұғымның әр түрлі түсініктері бар: жеке тұлға – әлеуметтік қатынастар мен саналы іс-әрекеттің субъектісі ретіндегі индивид. Жеке тұлғаның ең маңызды белгілері: оның саналылығы, жауапкершілігі, бостандығы, қадір-қасиеті, даралығы. Жеке тұлғаның маңыздылығы оның қасиеттері мен іс-әрекеттерінде қоғамдық прогресс тенденцияларының, әлеуметтік белгілер мен қасиеттердің айқын және арнайы көрініс табуы арқылы, оның іс-әрекетіндегі шығармашылық қасиетінің деңгейі арқылы анықталады. Л.С.Выготский пікірі бойынша, адамның тұлғасы өзінің енген қарым-қатынастарының кешенді әсерінің нәтижесінде дамиды. Сонымен тұлға - бұл біріншіден, әлеуметтік қатынас пен саналы әрекеттің субъектісі ретіндегі индивид. Екіншіден, бұл индивидтің жүйелі қасиеті, оның қоғамдық қатынасқа енуімен анықталып және де біріккен әрекет пен қарым-қатынаста қалыптасып отырады. Л.С.Выготскийдің ілімі бойынша, онтогенетикалық даму кезінде бала санасының жүйелік құрылысы өзгереді. Осы теориялық пайымдауды жалғастыра отырып, біз адам тұлғасы да жоғары интерактивтік деңгейдегі тұрақты салыстырмалы психологиялық жүйе екенін мойындауымыз керек. Және бұл жүйенің де өзіндік даму кисыны мен заңдылықтары бар. Пайдаланылған әдебиеттер: • Выготский Л.С. Психология личности том.2.М.2000. • Асмолов А.Г. Психология личности • Жарықбаев Қ. Психология. Алматы: Білім, • Намазбаева Ж.И., Психология, оқулық Алматы-2005. • Выготский Л.С. Избранные психологические труды.-М.:Институт практической психологии.1995 • Выготский Л.С. Психология развития человека 4 дәріс. Адамның өзін басқаруы мен оны тәрбиелеудегі тұлғалық өсудің түрлерін пайдаланудың психологиялық ерекшеліктері Қазіргі уақытта тұлғалық өсу ретінде нені санауға болатындығы туралы нақты келісім жоқ. Бірақ бұл ұғымның көптеген анықтамалары келесі пункттерді қосады: • Ішкі потенциалдың болуы; • Оны дамыту мүмкіндігі; • Ішкі және сыртқы конфликттерді жеңу (қызығушылықтар, қажеттіліктер, мағыналар); • Өз-өзімен арнайы жұмыстың қажеттілігі. Бағалай отырып, тұлғалық өсуді – сыртқы қиындықтармен немесе арнайы ұйымдастырылған жағдайлармен соқтығысу кезінде жүзеге асатын ішкі өзгерістер процесі. Өзгерістер мақсаттарға жету үшін қиындықтарды жеңу, ішкі конфликттер деңгейін төмендету, толеранттылықты жоғарылату, тұлғалық қорғаныстарды жетілдіру, маңызды икемділіктерді иемдену. Тұлғалық өсу процесініңлогикалық қорытындысы болмайды, себебі жетілуде шек жоқ. Тұлғалық өсуді нақты анықтау қиын, ал өлшеу мүлде мүмкін емес – тұлғалық өсудің бірлігі жоқ! Субъективті түрде оның салдары былай бастан кешіріледі: өмір сапасы жоғарылайды (тіршілік ету фактісінің өзінен қуаныш), уайымның азаяды, өзіндік баға жоғарылайды, ұзақ және қысқа мерзімді өмірлік мақсаттар құрау және жалпы «мен өмірден қазір не қалайтынымды білемін және сол бағытта қандай қадам жасау керектігін көріп тұрмын» сезімі. Тұлғалық өсудің объективті белгілері – қарым-қатынаста конфликтіліктің төмендеуі, ертеде шешілмеген мәселелерді шешу, қойылған мақсаттарды жүзеге асыру. Даму нүктелері Жалпы әр қиындық біздің алдымызға өзгеру мәселесін қояды. Расында да күрделі мәселелер көп емес, қиындықтардың көзі болып – біз өзіміз табыламыз. Біреуге кездесуге уақытында келу қиын болса, екіншісіне басқа адамның орнына тұру мүмкін емес, біреуі бағалау жағдайларында қатты қиналады. Өзінің ішкі кедергілерді жеңу, сыртқыға қарағанда өте қиын. Кірпіштен қаланған қабырғадан асып түсуге, айналып өтуге, қиратуға болады, ал ішкі блокты оңайлықпен шеше алмайсың, себебі ол мүлде саналанбауы немесе дәлелдеуді қажет етпейтін шындық ретінде қабылданбауы мүмкін. Егер балалық шақта анамыз қыз балаға қымбат сыйлықтар қабылдау ұят деген болса, өз ұяңдығымыз бен қызғанышымыздан зардап шегіп, гауһарлар мен тонсыз қаламыз. Жүйелі қиындықтардан басқа біздің өмірімізде тәжірибе мен ересектік ала отыра өткеретін бірнеше маңызды этаптар бар. Бқл этаптар американдық психоанализ классигі Эрик Эриксонның тұлғалық даму теориясында сипатталған. Эриксон өмір жолының әр кезеңдерін ерекшелеген, кезеңдердің әрқайсысында адам және оның «Менінің» алдында қоғаммен қарым-қатынасына байланысты мәселе жатыр. Бұл мәселе берілген кезеңде басынан тұрақтаған тұлғалық дағдарыс жағдайында шешіледі. Әдетте, әр мәдениетте дағдарысты жеңуге көмектесіп және келесі өмір кезеңін бастауға көмектесетін ритуалдар бар. Бұл – ересектікке арнайтын ритуалдар, жүріс-тұрыс ережелерінің өзгеруіне байланысты ритуал, ата-аналар мен ерлі-зайыптылар арасындағы арнайы қарым-қатынас әдістерін көрсететін үйлену ритуалдары. Егер дағдарыс негізінде жатқан конфликт қанағаттандырарлық шешілген болса (яғни, алдыңғы кезеңде тұлға жағымды қасиеттерді сіңірді), онда «Мен» өзіне жаңа позитивті компонент сіңіреді және бұл оған болашақта сау тұлғалық дамудың кепілі болады. Керісінше, егер конфликт шешілмеген күйде қалса немесе қанағаттандырарлық шешілмесе, тұлғаға зиян келтілірледі және онда негативті компонент жиналады (бағдарлану, жүріс-тұрыс ерекшелігі, ұабылдау, ойлау). Сату-сатып алу Тұлғалық өсу қазіргі кезде соншалықты сұранысқа ие және назар үстінде болғандықтан ол сату-сатып алу құралына айналуы мүмкін. Тренингтік орталықтардың көптеген санында сізге өз-өзіңізбен топтық және индивидуалды жұмыс жасауды ұсынады. Бірақ тұлғалық өсуге (ішкі конфликттермен жұмыс, қиындықтарды өткеру және ресурстарды активтендіру) бұл ұсыныстардың көп жағдайда тікелей қатынасы болмайды. Ең кем дегенде «тұлғалық өсу» сөзінің астарында өзіндік бағаны көтеру мен өзіне деген сынилықты төмендету технологиялары жатады. «Интенсив» режімінде (үш күн үздіксіз) сізге қандай керемет адам екеніңізді және сізге өз пайдасы үшін манипуляция жасайтындардың қалай қателесетінін түсінуге мүмкіндік береді. Біріншіден, сіз тренингтен шыққаннан кейін не істейсіз, - қарым-қатынасыңыздың көбін үзіп, бастығыңызға ол туралы не ойлатыныңыздың барлығын айтып саласыз. Сіздің барлық достарыңыз – пасық манипуляторлар мен іші тар, қызғаншақ адамдар, ал бастығыңыз сіздің өзіңізге деген намыс сезіміңізді аяққа таптайды және толық төлемейді. Ең танымал, талқыланатын және мистификацияланған тұлғалық өсу тренингтері – бұл «лайфспринг» бағдарламасы және «күлгін» курсы. Лайфспринг – Америкадан келген франчайзингтік технология. Бұл тренингті жасаған компания құлап қалған. Олардың әрекетінің тоқталуының себептерінің бірі психикасына келтірілген зақым үшін компенсация талап еткен зардап шеккен клиенттерінің арыздары болды. Бірақ бағдарламаның өзі бұл уақытта басқа мемлекеттерде тарап кеткен және белгі ретінде еш өиындық көрмеді. Таныстарыңызды сұрастыра отырып немесе интернеттен оқысаңыз қатты жағымсыз айтылулар мен жағымды-мадақтау сөздерін де көре аласыз. Бұл тренингтік бағдарлама қысқа мерзімдік жағымды эффект береді, бірақ ұзақ уақыттық перспективада адам үшін позитивті өзгерулерге кепілдік бермейді. Ол психикасы тұрақсыз адамдарға ұсынылмайды, ал психикасы тұрақты, өз күшіне деген сенімі берік, айналадағыны саналы бағалайтын адамға мүлде пайдасыз. Сипатталған тренингтік бағдарламалардан басқа өзіне деген сенімділікті арттыру, қарым-қатынас дағдысын жетілдіру, отбасылық ішкі мәселеледі шешу және басқа да ұсыныстарбар. Бағдаламаны таңдау кезінде сізге қызмет көрсетуші ұйым сенімділік сезімін тудыруы тиіс және психологиялық қоғамдастықта белделді болуы маңызды. Топтық және отбасылық психология және психотерапия институтының директоры Леонид Кроль айтпақшы, «топтар барлығына пайдалы, бірақ әлемдегі барлық заттар сияқты дұрыс таңдалса жарасымды киімдей ыңғайлы тұрады. Шектер маңызды: жүргізушінің қасиеттері, жеткілікті уақыт, нақты адам үшін адекватты интенсивтілік». Тұлғалық өсу – біздің өмірімізді ажырамай бірге жүретін процесс. Кез келген күрделі жағдайда өсу мүмкіндігі жатыр, біздің таңдау – өз әлсіз жақтарымызбен бетпе-бет кездесе отырып оны пайдалану немесе қазіргі қалпымызда қалып, пайдаланбау. Бірақ оған керемет фигураға немесе мәнерлеп сөйлеуге сияқты ұмтылу еш мағынасыз. Өздігінен ол ештеңені білдірмейді, себебі ол нәтиже емес, процесс. Маманның пікірі Жуйкова Екатерина, Интегративті отбасылық терапия институтының қызметкері, психотерапевттік топтардың жүргізушісі Дағдарыс жағдайындағы бастау нүктесі Дағдарыс кезінде тек актуалды мәселелер, адамның қиындықтары (отбасының) ғана емес, қарапайым жағдайларда жасырылған ресурстар да бетіне шыға бастайды. Кез келген адамда жақсырақ уақытқа дейін сақталған ресурстар саны өте көп. Тұлғалық өсу өзіне мүмкіндіктерді пайдалана алуды қосады, ал дағдарыс тұлғаның немесе отбасының мықтырақ болуына жағдай туғызады. Тұлға тап болған дағдарыстар өмірлік маңызды бөліктерге, «ауру жерімізге» қатысты болса, аса ауыр тиеді – әркім үшін бұл ір түрлі тақырып. Дағдарыс – өзімізге жеңіл тимейтін «өзіміз туралы» тақырыпқа қарау (жеке дербестік, ата-анамен қарым-қатынас, қарама-қарсы жыныспен қатынас, ақша). Жиі дағдарыстың негізінде тұлға тап болған жағдайларда жеке бағдарламаларының қарама-қайшылығы, бұрынғы қызмет ету әдістері мен жаңа жағдайлар жатады. Осылайша, әрекет етуге мүмкіндіктің болмауы, ескіше өмір сүру бізге көкжиектен тыс жолдарға назар аударуға мүмкіндік тудырады. Дәл осындай жағдай экономикалық дағдарыс кезінде де байқалады. Бір американдық кәсіпкер кәсібінің айналымы азайғанын байқа, «Керемет! Бұрыннан үйімнің құрылымысмен айналысы, цементті өз қолыммен араластырғым келіп жүр еді!» деген. Менің көтеген таныстарым мейрамханаға баруды шетке қойып, үй тағамдарының түрлі рецеттерін үйреніп жүр. Біреулер ақша табуды, кейін оны жаратуды қосатын жарысты қойып, балаларымен үй сөрелерінде шаң басып қалған кітаптарды оқуға кіріседі. Ал екіншілері жай ғана өмірінің бір кезеңінен өтіп, басынан болса да жаңасына өтеді. Эрик Эриксон бойынша өмір жолының этаптары Жасы Өмір жолы кезеңінің сипаттамасы Дағдарыстың позитивті және негативті компоненттері Дағдарысты жеңу барысында иемденгендер туылу –1 жас Анамен қарым-қатынас, жылы, сенімді немесе сенімсіздікпен, уайыммен қатар жүреді Әлемге деген глобальды сенім - үміт 1–3 жас Өзіндік баға мен өзін-өзі бақылау, дербестікке жету, сөйлеуді игеру сезімінің қалыптасуы. Дербестік – ұят пен күмән Ерік күші 3–6 Ойын жасы және жүріс-тұрыс ережелерін игеру Инициативтілік - кінә Мақсат 6–12 Бала өз компетенттілігін сезінетін, тәжірибе алатын мектеп жасы Еңбек сүйгіштік – толық еместік Компетенттілік 12–19 Әлемге деген көзқарастың қалыптасуы, өзінің, ата-ана немесе өз қатарларының қалаулары арасындағы таңдау, өзін іздеу Өзіндік берілу «мен» - рөлдік жылжу Адалдық (өзіне) 20–25 Партнер іздеу, қарым-қатынас құру, көңіл бөлуді бастау Жақындық – изоляция Махаббат 26–64 Балаларға күтім көрсету, өзін дамыту және айналадағының барлық жақсы етіп құрау және дамытуға тырысу Продуктивтілік — тұрып қалу Күтім 65 жас– өлім Бағалау, ой елегінен өткізу, өткен өмірге баға беру «меннің» тұтастығы – көңіл қалу Ақылдылық 5 дәріс.Тұлғалық өсудің базалық жағдайлары іске асырудың психологиялық механизмдері Қазіргі таңдағы психологиядағы актуалды және маңызды мәселелердің бірі, тұлғалық өсу мәселесі. Кеңестік және шетелдік әдебиеттерді психологияның осы аспектісіне көп назар аударылады. Алғаш рет тұлғалық өсу феноменің К. Роджерс пен А. Маслоудын гуманистік концепциясының тұрғысынан қарастырылған болатын. Маслоу (1967) адамның табиғи ішкі тұлғасын өзіндік жетілдіру арқылы қарастырды: келесі байланыс арқылы: «денсаулыққа, өсу импульсіне активті ерік немесе адамди потенциалдын актулизациясы». Бұл контексте өзіндік жетілдіру- биологиялық жағынан қарастырылды. «Өсу» іштен жүреді. Сонымен қоса, айта кететін маңызды мәселе оңдай өсуге әлеуметтік орта кедергі жасамауы. Егер адам жағымды ортада өссе және тұлғалық жетілуге ішкі табиғатын бағыттаса, оның креативті күштері айқын байқалады. [12, 248 бет]. Тұлғалық өсуге екі шарт маңызды: өзін өзіндік «меннен» жоғары бір нәрсеге арнау және қойылған мәселені сәтті орындау. Өзіндік жетірдіруге бағытталған адамдарға тән мінез қырларлы- креативтілік, бір беттілік, батылдылық пен талмай жұмыс жасау [11, 406 бет]: Шынайлықты жақсы қабылдау; Қорғашан ортаны, басқаларды және өзін жақсы қабылдау; Спонтанды әрекеттердің көбеюі; Мәселеге шоғырлана алу; Эмоционалды тәуелсіздік; Бай ішкі өмір; Автономия және әлеуметтік қысымға қарсыласу қабілеті; Сезімдердің кемелденуі; Трансперсоналды күйзелу тәжірибесі; Адамды адам ретінде жақсы түсіну(әлеуметтік клишеден тыс); Тұлғааралық қатынастардың жақсаруы; Өзінің мінезіндегі демократиялық қасиеттер; Креативтіліктін көбеюі; Бағалаудын объективті жүйесі [1,406 бет]. К. Роджерс тұлғалық өсуді қарастыруда жетілдіру мен өзіндік жетілдіруді бөліп қарастырады, біріншісінің таңдалмалығын көрсете отыра [3, 39-40 бет]. «Өзіндік жетілдіру» тенденциясы кез-келген тірі организмге тән. Өзіндік жетілдіру –тірі организмнің өзінің мүмкіндіктерін қолдана отыра тұлғалық өсуе, дамуға, тәуелсіздікке және дербес әрекеттерге ұмтылуы (Rogers, 1961, р 35). Өсу организмнің басты мақсаты деген тұжырым, Роджерс концепциясының басты ойы[11, 373 бет]. Сонымен, өзіндік жетірдірудегі тұлға- өзіндік жетілу дәрежесіне шыққан индивид. Адам ренжу, қызғану, ашулану және т.б. сол сияқты майда кемшіліктерден және депрессия, писсимизм, эгоизмнен тыс өмір сүреді. Ол жоғары өзіндік бағалаумен ерекшеленеді, басқаларды қабылдай алады, әрекеттерінде тәуелсіз, қарапайым және демократиялық болады, әзілдей алады [7,248 бет]. Өзіндік жетілу түсінігі ,К.Гольдшейн (1939) бойынша, негізгі мотивтер. «Әр түрлі драйвтар сияқты көрінетін- аштық, жыныстық қатынас, билік, жетістік, қызығушылықтардын бәрі- өмірдің басты күшінің көріністері, яғни өзіндік жетілдірудін. Адамның қарны аш кезінде ол тамақ арқылы өзіндік жетіледі; егер ол адам билікке ұмтылса, ол соған жету арқылы жетіледі. Өзіндік жетілу-адам табиғатының шығармашылық тенденциясы. Ол организмді-дамыту мен жақсартуға бағытталған» [12, 228 бет]. Шетелік психологиялық әдебиеттерді талдау тұлғалық өсуге бағыттылық теоретикалық және терминологиялық бағдар арқылы ғана емес, сонымен қоса, зерттеу мақсаты мен психологиялық басқару арқылы жүретіні анықталды. Тұлғалық өсу процессінің құрылымында жиерек келесілері көрсетіледі: 8 Тұлғалық өсуге әсер ететін қарым-қатынастын психологиялық белгілері (Роджерс К.; Сатир В.); 9 Әрекеттену мен өзіндік санада көрінетін тұлғалық өсу эффектілері (Роджер К.; Маслоу А.); 10 Тұлғалық өзгеріске алып келетін топтық және диалогтық процедуралар (Рудестам К.); 11 Тұлғаға тиімсіз дағдылардан айыруға арналған қадамданған психотехнологиялар (Бэндлер Р.; Гринндер Д.); 12 Психологиялық мектептерді талдау кезіңде тұлғалық өсу процессінің құрылымы бір-екеуінде табылды (Фейдимен Дж.; Фрейгер Р.); [6]. Тұлғалық өсу мәселесімен Альфред Адлер (1870-1937) айналасқан. Ол өзіндік келісім бар және біріккен тұлғалық жүйеге кемшілік комплексінен айырылу арқылы келуге болады деген. Тұлғалық өсу мен кемшілік комплексінен айырылу үшін қажет: • Адам өмірінің спецификалық стилін түсіну; • Адамға өзін түсінуге көмектесу; • Әлеуметтік қызығушылықты арттыру[8, 144 бет]. Р.Ассаджолидің көз-қарасы бойынша тұлғалық өсу рухани кризистармен бірге жүреду: • Рухани оянуға әкелетін кризис; • Рухани оянумен келетін кризис; • Рухани оянудан кейін келетін реакция; • Өзгеру процессінің фазалары[9, 452 бет]. Өзін өзгертуге бағытталған ішкі жұмыс, адамның тұлғалық өсуіне жаңа мүмкіндіктер береді. Рухани кризистер сол өсу жолында интегратор рөлі атқарады. Шетел психологтарының Э.Берн, Дж. Бьюджентал, М. Джеймс және Д.Джонгвард, Л. Камерон-Бэндлер, Д. Гордон және М.Лебо, Г. Лецщ, Дж. Райенуотер, Ф.Перлз, К.Руестам, В.Франкпа, И.Ялома және т.б. жұмыстарында «тұлғалық өсу» мәселесі қарастырылады. Кеңес психологтарының (Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштей, Б.Г.Ананьев) жұмыстарында тұлғалық өсу термины жеке түсінік ретінде қолданбаса да, осы мәселенің дамуына олардың үлесін атап кету қажет. Көптеген авторлар «тұлғалық өсу» терминінің орнына «өзіндік жетірдіру» терминің қолданады. (Е.В. Андриенко, К.А. Абульханова-Славская, Е.И. Горячева, И.И. Осадчева и др.), «самореализация» (ЛАКоростылева, Д.А.Леонтьев, Р.К.Мамеркулова, О.Ш. Тустови және т.б.), «самосовершенствование» (Н.М. Гаджиева, Л.Ш. Гримак, Ю.М. Орлов), «өзіндік даму» (Г.А. Цукерман, Б.М. Мастеров және т.б.), «самоосуществление» (А.Г. Асмолов), «тұлға жұмысы» (М.Ш. Магомед-Эминов). Бұл терминдер жұмыстарында синоним ретінде қолданылады. Кеңестік психотехникалық практика Н.Р. Битанованың, В.Ю. Большакованың, Ф.Е. Василюканың, И.В. Вачкованың, Н.М. Гаджиеваның, О.В. Немфинскованың, А.С. Пругченкованың, О.К. Романенконың, С.С. Харинаның, Г.А. Цукерманның, Б.М. Мастерованың және т.б. авторлардын жұмыстарында көрінеді [4]. Ф.Е.Василюканың жұмыстарында кризистік жағдайдардың ерекше типологиясы беріледі. Автордың айтуынша сыртқы әсерлер адам өмірінде қандай тікелей және біркелкі салдарға алып кететінің көрсете алмайды. Бір жағдай әр адамға әр түрлі әсер етуі мүмкін. Біреуі үшін оңдай сыртқы әсер терең кризис болса, басқасы үшін ол жеке конфликт түрі немесе шақырылған фрустрация болуы мүмкін [9, 433 бет]. «Өзіндік жетілуге, өзіндік дамуға, өзін-өзі кемелдіндіруге қажеттілік өздігінен адам үшін бағалы болып саналады. Олар тұлғалық жетілудін және оның жетістіктерінің көрсеткіші болып табылады. Сонымен қоса, өзіндік даму адамның ұзақ өмір сүруіне ықпал етеді» - деп жазады Д.Б.Эльконин (1989) [10, 11 бет]. С.Л.Братченко, М.Р. Миронова тұлғалық дамудын мағынасын- «босаңсу, жеке өмірлік жолдағы өзіндік жетілдіру мен маңызды тұлғалық атрибуттарды қабылдау. Толық тұлғалық даму интраперсональдылық интерперсональдылықты баспаған жағдайда ғана мүмкін»[2, 38-46 бб]. Тұлғалық өсудін интраперсональдылық критерийіне келсі шарттар кіреді: 1. Өзін қабылдау; 2. Ішкі күйзеліс тәжірибесіне ашықтық; 3. Өзін түсіну; 4. Жауапкершілік бостаңдық; 5. Біркейлік; 6. Динамикалық; Интерперсаналдылық критерийлеріне: 1. Басқаларды қабылдау; 2. Басқаларды түсіну; 3. Әлеуметтілік; 4. Шығармашылық адаптациялану. Тұлғалық өсу қосындысы: өзін-өзі тану, өзіндік даму, өзіндік жетілу және өзіндік кемелдену. Әдебиеттер: 1. Большая психологическая энциклопедия. – М.: Эксмо, 2007. – С.406 2. Братченко С.Л., Миронова М.Р. Личностный рост и его критерии / Психологические проблемы самореализации личности. СПб., 1997. - С.38 – 46 3. Годфруа Ж. Что такое психология: в 2 – х т. Т.2: Пер. с франц. – М.: Мир, 1992. – С.39 – 40 4. Кузовкин В.В.Психотехнический подход к активизации личностного роста в подготовке офицеров запаса: диссертация …кандидата психологических наук: 19.00.01 Москва, 2003. 239С. 5. Куликов Л.В. Психология личности в трудах отечественных психологов: Хрестоматия. 2 –е изд. – СПб.: Питер, 2009. – С.294 - 295 6. Личностный рост военнослужащих в терапевтической группе | материал из курсовой работы - военная кафедра [Электронный ресурс] http://referat.mirslovarei.com/voennaja-kafedra/9751-lichnostnyj-rost-voennosluzhashhix-v-gruppe.html 7. Новейший психологический словарь / В.Б.Шапарь, В.Е. Россоха, О.В.Шапарь; под общ.ред. В.Б.Шапаря. – Изд. 2 –е - Ростов н /Д.: Феникс, 2006. – С.248 8. Психология личности / Л.Д.Столяренко, С.И.Самыгин. – Ростов н /Д: Феникс, 2009. – С.144 9. Психология личности /под ред. Ю.Б.Гиппенрейтер, А.А.Пузырея, В.В.Архангельской. – М.: АСТ: Астрель, 2009. – С.433 – 452 10. Психология развития личности. Средний возраст, старение, смерть / под ред. А.А.Реана. – М.: АСТ; СПб.: ПРАЙМ – ЕВРОЗНАК, 2007. – С.11 11. Фрейджер, Р., Фейдмен, Д. Личность. Теории, упражнения, эксперименты / Роберт Фрейджер, Джеймс Фейдмен. Пер. с англ. – СПб.: Прайм – ЕВРОЗНАК, 2006. – С.373 – 406 12. Холл, Кэлвин С., Линдсей, Гарднер. Теории личности / Пер.с англ. И.Б.Гриншпун. – 2-е изд. – М.: Психотерапия, 2008. – С.228, С.248 6 дәріс. Тұлғалық өсудінің ең маңызды құндылықтарының (уақыт,күштің ақылға бағытталуы т.б.) ерекшеліктерін зерттеу. Тұлға дамуында кілттік сәттердің бірі ретінде адамның саналы және мотивациялық жүйені бүтін құрастыру арқасында қажеттіліктердің табиғи формадан жоғарғы, адами формаға өтуі болып табылады. Ерекше тұлғалық жаңа құрылымды белгілеу үшін ішкі позиция ұғымы енгізілді. Сыртқы ортаның әсері арқылы ішкі позиция жаңа психикалық қасиеттердің дамуының қозғалғыш күші болып табылады және адамның шынайылыққа, өзіне деген қатынас жүйесін анықтайды: «...даму процесінде баланың өзіндік ішкі дүниесі пайда болады және ол оны шынайы қабылдағандықтан, баланың болашақ дамуының факторы, қайнар көзі ретінде қалыптасады». Ішкі позиция ортадағы мүмкіндіктер және шарттармен байланысты баланың қажеттіліктер жүйесі мен ұмтылысы ерекшеленеді. Бұл идеяны толықтыру бала тұлғасының дамуы материалдары негізінде болды, бірақ Л. И. Божович сонымен қатар ересек кезеңдегі ішкі позицияның болу мүмкіндігін айтты. Лидия Ильинична мотивацияның субъективті жағын, сезімді, әсерленушілікті адамның оның шынайы ортасымен өзара қарым-қатынасының динамикалық аспектісінің көрінісі ретінде оған назар аударды. Ересек кезеңдегі ішкі позиция механизмі бала тұлғасының дамуымен ұқсас қырлары бар, бірақ өзіндік спецификаға ие. Ересек адам іс-әрекеттің әр түрлерін құрумен қатар, өзінің өмірін қарым-қатынастар жүйесі арқылы, өткен, қазіргі, болашақ әрекеттер арқылы қалыптастырады. Осыдан тұлғаның ішкі дүниесі дамуында бүтін регуляцияны іске асыратын механизм пайда болуы керек. Бұл психологияның перспективті практикалық бағыты жаңа феноменологияны, адамның өмірлік дүниесін құрастырудағы заңдылықтарын анықтауды қажет етеді. Осы функционалды механизмді ашып көрсететін тұлғалық құндылықтар феноменін зерттеу болып табылады. Д. А. Леонтьев тұлғалық құндылықтар –мән, мағына құру процесінің негізгі қайнар көзі болып табылатын тұлғаның мәндік сферасының орталық құрылымы деп ұсынды. Ал Л. И. Божович қоғам құндылықтарының табиғи қажеттіліктері жанама түрде адамның өзіндік ниеттенуіне айналады. Ересек адамның тұлғалық құндылықтар жүйесі оның өмірлік мәндік мазмұнды жүйесін көрсетеді: тұлғаның өмірлік кеңістігін құрайтын маңызды объекттер, құбылыстар, қатынастар. Өмірлік дүние динамикасы тұлғаның құндылық мазмұнының субъективті кеңістіктіктік-уақыттылық координаталар бойынша өзгермелі қозғалысы (құндылықтар иерархиясының өзгеруі, жаңа тұлғалық мағынаның пайда болуы). Өмірлік кеңістікті ұйымдастыру механизмі ретінде тұлғалық құндылықтардың барьерлігі-іске асырылуы атты функционалды механизм аталды. Ол маңыздылықтың келісілу және келісілмеу тенденцияларымен анықталады. Келісілу тұлғаның ішкі белсенділігі арқылы маңызды және қолжетімді құндылықтар арасындағы дистанцияны азайтуға ұмтылу. Соған байланысты адам өмірінде іске асыра алатынды – іске асырады, не бар – соны бағалай алады, қолжетімді емес нәрсенің құндылығын төмендетеді. Оны танымал мақалмен бейнелеуге болады: «Лучше синица в руках, чем журавль в небе». Бұл тенденцияның психометрикалық индикаторы іске асыруға болатын индекс болып табылады – құндылықтың маңызды және қолжетімді параметр арасындағы тура корреляционды байланыс. Келісілмеу құндылықтың маңызды және қолжетімді параметр арасындағы түрлі бағытталған өзгергіштігімен байқалады, олардың бірінің жоғарылауы, келесінің төмендеуіне әкеледі: құндылықтың қолжетімділігі оның маңызын төмендетеді, ал құндылықтың қолжетімсіздігі оның маңызын жоғарылатады, соған сәйкес іске асыруға болатын және қолжетімді құндылық бағаланбайды, ал қолжетімсіз құндылық маңызды және бағалы болып көрінеді. Бұл жағдайда «аспандағы тырна» «қолдағы шымшыққа» қарағанда бағалы болады, себебі оған қолы жетпеді, ал қолжетімді нәрсе құндылығын жоғалтады: Сахарада құмды бағалау қиын, Антарктидада мұзды бағалау қиын. Бұл тенденция орыс халық мақалдарында көрініс тапты: «Хорошо там, где нас нет», «Что имеем – не храним, потериявши – плачем». Бұндағы ұмтылыс факторы қолжетімсіздік және оның өзгермелі градиенті болып табылады. Эмпирикалық түрде ол проблемалық индексі (маңыздылық және қолжетімділік параметрінің кері корреляциялық байланысы) және барьер индексі («маңыздылық-қолжетімділік» параметрі арасындағы тура корреляциялық байланыс) арқылы бекітіледі. Келісілу және келісілмеу тенденциясы бір-біріне қарама-қарсы және бірімен бірі тұлғалық құндылықтардың барьерлігі-іске асырылуы континуумын құрады. Осының арқасында тұлғалық құндылық қосымша мағыналық мәнге ие болады. Бір-біріне полярлы тенденциялардың қатынасы тұлғалық құндылықтардың мағыналы профилін құрайды. Құндылық-мәнді зона мазмұны құндылық мазмұның анықтайды, динамикалық құраушы – оның мағыналы типі. Тұлғаның өмірлік кеңістігін құрылымдау заңдылығы тұлға құндылығының іске асыру және қолжетімді тенденция аспектісінде көрініс табады. Бұл механизмнің пайда болуы құндылықтың ерекше табиғи аффективті-интеллектуалды білімдермен пайда болады және олар гипержалпылау болып табылады. Бір жағынан, құндылықтар адамзаттың мәдени-тарихи тәжірибесінің жалпыланған идеялардың спецификалық формасында өмір сүреді. Басқа жағынан, онтогенетикалық даму кезінде оның ұмтылысының негізгі қайнар көзі ретінде бола алады. Құндылықтың жалпылылығына байланысты оның қолжетімділік мен маңыздылық тенденциясына байланысты объективті баға беру қиын. Адамның өмірлік іс әрекеті кезінде оның құндылықтар тенденциясын айқындау мүмкін емес. Осы ерекшелікке сай адамға психотерапевтикалық әсер ету мүмкіндігі бар, Л. Лэнгле айтпақшы, оның тәжірибесі «құндылыққа қол тигізу». Өмірлік кеңістіктің құндылық-мағыналық рельефі жасерекшелік спецификаға назар аудартады. Жеткіншек кезеңдегі барьерлі зонадағы ішкі позиция кеңеюмен, жаулап алумен, әлеуметтік кеңістікті біліп алумен байланысты. Ерте ересек кезіңде ішкі позицияда іске асырушылық болады, орта ересек кезеңде әлеуметтік-мәдени және кәсіби-қызметтік детерминанттан тәуелді түрлі бағытталған динамика болады. Адамның түрлі жасерекшелік кезеңдерде өмірлік кеңістіктің әлеуметтік ситуацияға байланысты өзгеруін көреміз. Жаңа әлеуметтік ситуацияға енген кезде құндылықтың барьерлі мағыналық типі басым болады, ал игерілген шеңберде – іске асырушылық. Бірақ өзекті түрде адам игерілген әлеуметтік жалпылық шеңберінде бола тұрып, одан шығуға дайындалуда, болашақ перспективаға бағдарлану кезінде, жаңа әлеуметтік деңгейге өтуге дайын емес жағдайда тұлғалық құндылықтардың барьерлі және іске асырудың төмендігі әсер етеді. Бұл барьерлік-іске асырушылық конструкт тұлғаның ішкі позияциясының аспекттерін қамтиды деген сөз. Құндылықтардың барьерлігі-іске асырушылығын өзіндік Менді қабылдау немесе қабылдамауды интерпретациялауға болады. Құндылықтың барьерлігі басым болған жағдайда, адам оған қолжетімді қасиеттерді төмен бағалауы, өзінде қолжетімсіз қасиеттерді өте жоғары бағалауы оның өзіндік тұлғалық қасиеттерін толық қабылдамағандықты білдіреді. Ал егер ол қасиеттерді іске асырушылық полюсіне жақындатса, онда адам өзіндік Мен-ді қабылдаған деп айтуға болады. Бұл эмпирикалық түрде жеткіншек кезеңде өмірлік кеңістікті кеңеютуде құндылықты іске асырушылық болады, ал «барлығы қалай болды, солай қалсын» деген ұғыммен барьерлікті анықтаған сәттегі өмірлік таңдау мысалында дәлелденген. Біздің зерттеуімізде Л. И. Божовичтің анықтаған «тұлғаны психологиялық зерттеуде зерттелініп жатқан психикалық құбылыс адамның қоршаған ортамен қарым-қатынасындағы күрделі жүйеде қандай функцияны атқаратындығына назар аудару керек» ережесіне сүйенеміз. Біз алған ақпараттарға байланысты барьерлік-іске асырушылық конструкті тұлғаның өмірлік кеңістікті құрылымдаудың экзистенцианалды механизм жұмысын көрсетеді. Когнитивті стиль тұлғалық ұйымдастырудағы тұрақты индивидуалды әдісретінде алған сәтте, іске асырушылық конструкті политәуелділікпен және эквивалент диапазонының тарлығымен, ал барьерлік – тәуелсіздігімен және эквивалент диапазонының кеңдігімен байланысты. Барьерлік конструкті қорғаным механизмдері – компенсация, регресс, замещениемен байланысты (объекттің өзгеріп отыруы). Іске асырушылық өмірілк кеңістіктің алдағы жақын жоспарлармен байланысты деп нақты айта аламыз. Адам өз өміріне енеді, бөгделерді ескермейді. «Барьерлік» және «іске асырушылық» конструкт тұлғаның бағыттылығы мен өмірдегі стратегияларын іске асырумен байланысты екендігі анықталған. «Іске асырушы» тобында: материалды қамтамасыз етілген өмір, денсаулық тұрады, «барьерлік» топта: достар құндылығы, махаббат, қызығушылық тудыратын жұмыс бар. «Барьерлік» адамды өзінің хронологиялық жасынан үлкен қылып сезіндіреді, «іске асырушы» - жас сезіндіреді. Түрлі мақсаттарды іске асыру, яғни іске асырушылық өмірді саналы қабылдағанда, жауапкершілігі мол болғанда жүреді. Тұлғалық құндылықтардың барьерлік-іске асырушылық конструктін ересек тұлғаның дамуы ретінде қарастуға болады. Ол тұлғаның терең құрылымдарында жүзеге асады. Оның қызметі келесі режим арқылы іске асады: адамның өзін-өзі дамыту мүмкіндігі шектелген жағдайда, адам өзінің мағыналық горизонтын кеңейтеді. Осы режимдердің алмасып отыруы, адам тұлғасының дамуының «ішкі логикасын» көрсетеді. Дерекнама: «Л. И. Божович және тұлғаның замауи психологиясы» жинағы 7 дәріс. Психоаналитикалық бағдарлардағы тұлға теориялары Балалық пен жастық шағы Тұлғаның индивидуалды теориялық концепциясы Ғылыми еңбектері Альфред Адлер (7.02.1870-28.05.1937) — Австрия психологі, психоаналитикалық бағыттың өкілі. Вена педогогикалық институтының (1915 жылы), Колумб университетінің (1929, Нью-Иорк) профессоры. Адлердің психологиялық тұжырымы З. Фрейдтің психоанализміне біршама жақын. “Күйгелек мінез” (1912), “Дара өзгешеліктер психологиясының практикасы мен теориясы” (1920), “Адамтану” (1927жылы), “Өмірдің мән-мағынасы” (1933 жылы) т.б. еңбектерінде Адлер әр адам өзінің туа біткен кемістігін үнемі сезінеді, бұл жәйт оны басқа біреуден өзін артық деп ұғынуға, кемістігінің орнын толтыруға айрықша жұмылдырады, оған өктемдік жүргізуге итермелейді дейтін идеяны уағыздайды. Ол саналылық пен санасыздықтың арасында елеулі шегара жоқ, жан қуаттары бір-бірімен тығыз байланысты, адам ішкі дүниесін түгелдей негізгі мақсатына жету үшін жұмсайды дейді. Адлер өмірлік стиль, түс көру, неврозды зерттеуге елеулі үлес қосты. Отбасындағы әр жастағы балалардың бір-бірімен қарым-қатынасын, олардың жеке басын қалыптастыруда тәрбие тәсілдерінің әсерін зерттеді. Адлер психологиядағы жаңа ағым — жаңафрейдшілдіктің тууына ықпал етті. Фрейдің адам мінезінің қалыптасуында алғашқы бес жыл ерекше орын алады дейтін тұжырымын жақтады. Адлер адам психологияның қалыптасуында шешуші рөл атқаратын тарихи-әлеуметтік факторды есепке алмады. Альфред еврейлік отбасында алты баланың үшіншісі болған. Ол өзінің физикалық әлсіздігімен қүрескен болатын. Альфред өзге балалармен ойнап өз ортасына тез қосатын, бәрімен тез тіл табысып кететін болған. Ол өз достарының арасында отбасында ала алмаған өзіндік сыйласытқ сезімін тапқан. Осының арқасында Адлерде көпшілік ортада өзіндік бағаның жоғары болуы тұлғалық өсуге әсер ететіндігін байқаған. Соның нәтижесінде ол қоршаған ортадағы қоғамның тұлғалық өсуге әсерін анықтаған. Адлер жас кезінде өлімге жақын болған. Адлердің 3 жасында оның ағасы бірге жатқан төсеніште қайтыс болған. Сонымен қатар ол алты жасында пневмониямен ауырған болатын. Семейный врач оны емдеудін шарасын болмайтындығын айтып басқа дәрігер оны тірі алып қалған. Соның нәтижесінде Адлер дәрігер болуды қалаған. Адлер жастық щағында кітаптар көп оқитын болған. Ол көбіне психология, немістің классикалық философияларын оқитын болған. 18 жасында Адлер Венск университетінде медицина бөлімінде оқыды. Ол университетте әлеуметтану мен саясаттану идеяларына назарын бөлген. Сол арада ол өзінің жары орыс студенті Раис Эпштейнді жолықтырған. Оқуының аяғында ол әлеуметтік демократ болған. 1985 жылы Адлер медициналық степенге көтерілген. Ол практиканы офтальмолог болып кейін жалпы медецинаға ауыстырған. Кейінірек ол нервтік системалармен адаптацияға назар аударып неврология мен психиатриямен айналысқан. 1901 жылы Адлер Фрейдтің «Толкование сновидений» кітабын белсенді қорғап шыққан. 1902 жылы Адлер Фрейдтің ең А.Адлер тұлғаның әлеуметтік қызығушылығын қалыптастырды. Оларды жеті бөлікке бөледі: 1. Толымсыз сезім және компенсация ; 2. Жетілуге құштарлық; 3. Өмірлік стилі; 4. Әлеуметтік қызығушылық; 5. «Мен» шығармашылығы; 6. Туылу тәртібі; 7. Фикционды финализм; З. Фрейдпен бірлесе жұмыс жасап жүрген жылдары А.Адлер «толымсыз» мүшені зерттегенде мынадай тероияны дамытты: неге бір адамды бір ауру көбірек мазасыздандырады,неге кейбір ауруды басқаларға қарағанда тез жұқтырады. Оның ойынша, әрбір индивидиумның қандай да бір мүшесі, басқасына қарағанда, әлсіз болады. Сонымен қатар әрбір адамның туылғаннан жетілмей қалған немесе дамымай қалған мүшесі ауруға шалдығады. А.Адлер бойынша, ағзасы әлсіз адамдар жиі жаттығу жасау арқылы конпенсациялауға тырысады, компенсация процесі психологияда орын алады. Сонымен, А.Адлер «толымсыздық кешені» терминін енгізіп, балалық шақтан өзінің бастауын алады. Оның ойынша, барлық балалар толымсыздық сезімін бастан кешіреді, яғни ол – физикалық жетіспеушілік және мүмкіншіліктері мен күш – қуаттың аздығы. Осы толымсыз сезімінің пайда болуы аса басымдыққа жетудегі ұзақ күрестің бастамасы болып табылады. А.Адлер тұжырымдамасы бойынша, аса басымдыққа құштарлану адам өміріндегі негізгі мотивтік күш болып табылады. Адлер қайғы – қасіреттің 3 түрін бөледі: 1. мүшенің толымсыздығы; 2. баланы асырау; 3. ата – ана жағынан балаға теріс қарау; бектеріне көңіл бөлген. Сонымен қатар ол психоанализді қарастырған. Өз заманында Фрейдпен келіспей бөлек жолмен кеткен шәкіртінің бірі – А.Адлер, жеке бас психологиясының негізін қалаушы. Ол Фрейдтің биологиялық теориясына қарсы шыққан. Адлер адамның бойындағы табиғи инстинкттерді емес, қоғамдық сезімді бағалап, оны “қоғамдық сезім” деп атайды. Ол сезім туа біткенімен оны әлеуметтік дамыту керек. Фрейдтің адамды туғанынан агрессивті, оның дамуы биологиялық қажеттіліктермен детерминденеді дегенімен Адлер тіпті келіспейді. Сонымен қатар, Адлер Фрейд айтып кеткен тұлғаны 3 инстанцияға бөлу идеясына да қарсы шығады. Адлердің түсінігі бойынша тұлға құрылымы біртұтас, ал тұлға дамуындағы детерминантылығы – адамның басымдылыққа ұмтылуы. Алайда адамның бәрі оған ұмтылмайды. Дене мүшелері дамуында ақаулар болуы себебінен немесе кейде кішкентай кезінде қолайсыз әлеуметтік жағдайда сәтсіздігіне адам өзінің кемтарлығын сезіне бастайды. Осы тәріздес сезімдерді жою мақсатымен сан алуан компенсация түрлеріне жүгінеді. Адлер бойынша тұлғаның активтілігіне байланысты келесідей тұлға типтері бөліп көрсетеді. 1)Басқарушы тип:Бұл адамдар өзімшіл,қоғамға деген қызығушылығы төмен немесе мүлдем болмайтын адамдар.Олар белсенді,бірақ,әлеуметтік тұрғыда емес.Бұл типтегі адамдарды басқалардың жағдайы қызықтырмайды.Олар айналасындағыларға өз биліктерін жүргізгенді ұнатады.Негізгі өмірлік проблемаларын қастықпен ,антиқоғамдық жағдаймен шешуге тырысады.(норкамандар,құқықбұзушылар,заңбұзушылар). 2)Алушы тип:Бұл адамдар қоршаған әлемге паразиттік көзқараспен қарап,өздерінің қажеттіліктерін басқалардың атынан қанағаттандыруға үйренген адамдар.Оларда әлеуметтік қызығушылығы жоқ,олар мүмкіндігінше басқалардан көп алуға тырысады.Олардың белсенділігі өте жоғары емес,сондықтан олардың басқаларға зиян тигізуі екі талай. 3)Қашушы тип:Бұл типтегі адамдардың әлеуметтік қызығушылығы өте төмен,белсенділігі де әлсіз.Олар өз бастарындағы проблемаларын шешуге еш қауқары жоқ.Олар өмірлік проблемаларын шешуде сәтсіздіке ұшыраудан қорқады.Олар қиыншылықпен сәтсіздікке алып кететін жағдайлардың барлығынан қашуға тырысады. 4)Әлеуметтік пайдалы тип:Бұлар пісіп жетілген толыққанды жетілген тұлға.Олардың бойында әлуметтік қызығушылықпен белсенділіктің жоғары деңгейі тоғысқан.Бұндай адамдар басқа тұлғалардың жағдайына шын көңілден алаңдаушылықпен қарайды. Өмірлік негізгі мәселелерді,яғни,махаббат,достық,жұмыс тағы басқаларды шешу үшін серіктестер керек екендігін жақсы түсінеді.Адамзатқа өз үлесін қосуға құштар жандар. Альфред Адлер 1870 жылы 7 ақпанда Венада дүниеге келген. А.Адлердің ойынша, адам біртұтас ағза ертінде қарастырылады. А. Адлер психологиясының негізгі алғышарты – оның өз теориясына «индивидуалды психология» түсінігін енгізуі (лат. « individum»- бөлінбейтін). Индивидиум дене мен ми арасындағы байланыстың қатынасында да, психикалық өмірлік қатынаста да бөлінбейтін біртұтастықты құрайды. Адлердің негізгі принциптері индивидуалды принципі индивидуалды өмір стилінің бірлігі, бүтіндігі, әлеуметтік қызығушылықтар, қоғамдық сезім, іс - әрекеттің мақсатқа жетудегі бағыныштылығы болып табылады. А. Адлер бойынша, адамдар әрқашан жетуге құштарланады, олар әрқашан алдыға жылжиды, мақсаттарды жүзеге асыруға тырысады. Оның ойынша, барлық адамдар шығармашылық күшке ие және осы шығармашылық күш адамның әрбір тәжірибесіне әсерін тигізеді. Ол әрбір адамды өзін - өзі анықтаушы индивидиум, өз өмірінің сәулетшісі қылады. «Индивидуалды психология» индивидиумды қоғамға қосылған қоғамның бір бөлігі ретінде қарастырады және зерттейді. А.Адлер теориясының басты мақсаты – адамның барлық жүріс – тұрысы әлеуметтік ортада болғандықтан, адам табиғатының мәнін түсіну тек қана әлеуметтік қатынастарды түсінгеннен кейін барып қалыптасатындығын дәлелдеу. З. Фрейдке қарағанда , А.Адлер тұлғаның әлеуметтік қызығушылығын қалыптастырды. Оларды жеті бөлікке бөледі: 1. Толымсыз сезім және компенсация ; 2. Жетілуге құштарлық; 3. Өмірлік стилі; 4. Әлеуметтік қызығушылық; 5. «Мен» шығармашылығы; 6. Туылу тәртібі; 7. Фикционды финализм; З. Фрейдпен бірлесе жұмыс жасап жүрген жылдары А.Адлер «толымсыз» мүшені зерттегенде мынадай тероияны дамытты: неге бір адамды бір ауру көбірек мазасыздандырады,неге кейбір ауруды басқаларға қарағанда тез жұқтырады. Оның ойынша, әрбір индивидиумның қандай да бір мүшесі, басқасына қарағанда, әлсіз болады. Сонымен қатар әрбір адамның туылғаннан жетілмей қалған немесе дамымай қалған мүшесі ауруға шалдығады. А.Адлер бойынша, ағзасы әлсіз адамдар жиі жаттығу жасау арқылы конпенсациялауға тырысады, компенсация процесі психологияда орын алады. Сонымен, А.Адлер «толымсыздық кешені» терминін енгізіп, балалық шақтан өзінің бастауын алады. Оның ойынша, барлық балалар толымсыздық сезімін бастан кешіреді, яғни ол – физикалық жетіспеушілік және мүмкіншіліктері мен күш – қуаттың аздығы. Осы толымсыз сезімінің пайда болуы аса басымдыққа жетудегі ұзақ күрестің бастамасы болып табылады. А.Адлер тұжырымдамасы бойынша, аса басымдыққа құштарлану адам өміріндегі негізгі мотивтік күш болып табылады. Адлер қайғы – қасіреттің 3 түрін бөледі: 1. мүшенің толымсыздығы; 2. баланы асырау; 3. ата – ана жағынан балаға теріс қарау; А.Адлер (1870-1937) Фрейд пен Юнгтен айырмашылығы сол ол адам мотивациясы әлеуметтік оянулармен шарттанады деді, адамдар әуелден-ақ әлеуметтік болып табылады, өздерін басқа адамдармен арақатыстырады, бірлескен әлеуметтік іс-әрекетке қатысады. А.Адлер әлеуметтік қызығулар адамда туа берілген мәнділік деп санады, осы тұрғыдан ол да Фрейд пен Юнг сияқты кейбір көзқарастары биологиялық болып табылады. Адлер психологтардың ойына әлеуметтік өзгерткіштер дегенді салып, әлеуметтік психологияның дамуына негіз салды. Адлердің тағы бір екінші маңызды еңбегі ол тұлға теориясына жоғары персоналданған субъективті жүйе «Креативті Мен» деген ұғымды кіргізді. Үшінші айтқан маңызды жағдайы психоанализден айырмашылығы сол ол адамның уникалды сипаты жайлы айтты. Әрбір адам уникалды қырлар, мотивтер, қызығулар, құндылықтар жүйесі деп қаралды. Адлердің теориясында сексуалдылық минимумға апарылған, адам алдымен әлеуметті жан деп саналды. Тағы бір маңызды айтқан ойы тұлғаның орталығы сана болып табылады, адамдар саналы маңыздылық, мінез-құлық себептерін түсіне алады, адамдарда өзіндік сана болады, әрекетін жоспарлайды, басқарады, психиатр ретінде көп практика жасады. Адлердің концепциясында тұлғада болатын төмендегі жағдайларды көрсетті: фиктивті финализм, басым болуға ұмтылу, толық қанды емес сезімі мен компенсация, әлеуметтік қызығу, өмір стилі, креативті Мен. Адлер зерттеуде қолданған әдістері: туу реті мен тұлға жайлы, ертедегіні еске түсірулер, балалардың бастан кешкендері бойынша сезімдері. Адлердің негізгі теориялық принциптері : 13 Компенсация сезімі 14 Өмір стилі 15 Әлеуметтік қызығушылық 16 Мен шығармашылығы 17 Туылу реті 18 Фикционды финализм Адлердің тұлғалық теориясындағы еңбектеріне «Практика и теория индивидуальной психологии», «Исследование физической неполноценности и её психической компенсации», «Невротическая конституция», «Смысл жизни», «Постижение человеческой природы», «Наука жизни», «Социальный интерес: вызов человечеству», «Образ жизни» жатады. Пайдалынлған әдебиеттер • ↑ Адлер, Альфред — статья из Электронной еврейской энциклопедии • ↑ Пол Феррис. Зигмунд Фрейд • ↑ Элленбергер Г. Ф. Открытие бессознательного. — 2004. • ↑ Фрейджер Р., Фэйдимен Д. «Теории личности…». — 2009. 8 дәріс. Когнитивтік бағдарлардағы тұлға теориялары. Тұлға Отандық психологияда және педагогикада сәнге айналған және кең таралған сөздер " тұлғаның өзін-өзі жүзеге асыруы (самореализация )", "өзін-өзі өзектендіру", " тұлғалық өсу". және т.б. болып табылады. Бұл ойлар өздігінен туындаған жоқ. Біздің тума биологиялық серіктесіміздің өсуін және адамдардың дамуын психологиялық өсу мен даму тенденциясы ажыратып көрсетеді. Бұл тенденцияны адамдардың өзін көрсетуге деген талпынысы, өзін түсінуді қалау және өзінің қабілеттерін толық әлемде жүзеге асыруға деген қажеттіліктен туады деп көптеген психологтар қарастырған болатын. Тұлға теориясы. Классикалық фрейдизм адам табиғатына пессимистік көзқарасты ұстанады, яғни, олардың айтуы бойынша адам табиғаты - жағымсыз-асоциалды және деструктивті. Сондай-ақ адам бұнымен өздігінен күресе алмайды, оны психоаналитиктің көмегімен шешуге болады. Осыған сәйкес, психоанализ шеңберінде, "тұлғалық өсу" түсінігі мүмкін емес және болмайды. В. Франкл мен Дж.Бюдженталдың экзистенциалды бағытында адам бастапқыда мәнге ие болмайды, бірақ оны өзін-өзі қалыптастыру кезінде иеленеді, бұл жерде жағымды өзектенуге кепілдеме берілмейді, бірақ адамның өзіндік бостандығы мен жауапкершілікті таңдауының нәтижесі болып табылады. Бұл ойдың кең тарауы нәтижесінде бихевиористер мен кеңес психологиясының біршама бағыттары осы ойды қолдаған болаты. Бұл бағыттардың ұстанған түсініктері ретінде тұлғаның өсуі емес, дамуын айтсақ болады. Христиандық антропология тұрғысынан қарайтын болсақ, адам табиғатының мәні Адамның күнәхарлануы қалыптан тыс күй болып табылады, ал оның "өздігі (самость)" тұлғалық шама болып табылмайды, бірақ адам мен Құдай арасындағы кедергі ,сонымен қатар , адамдар арасындағы да . Православиелiк оқуға, адам жаны тек жоғарыға ғана ұмтылмайды, күнә жасауға да душар болады, яғни, жанның барлық қозғалыстарын бұрмалай отырып, оны тереңнен жаралайды. НЛБ -да " тұлғалық өсу" түсінігі қолданылмайды. Бұл бағыт тек сәтті техникаларды моделдейді және принципті түрде " адам табиғатында шындығында не жатыр" деген сұраққа жауап беруден қашады. Өз уақытында Макс Отто былай деген: " Адамның терең философиялық қайнар көзі,яғни, оны әрекеттендіріп және қалыптастыратын сенім болып табылады немесе оны сенімнің болмауы. Егер адам адамдарға сенім білдіріп әрекет ететін болса және соның нәтижесінде мәнді нәрсеге қол жеткізе алатынына сенсе, онда ол өз өміріне және әлемге өзінің сенімімен үйлесімді болатын ой қалыптастырар еді. Сенiмнiң жоқтығы тиiстi ұсыныстарды тудырады " (Хорни К., 1993, с. 235). Осылармен қатар адамда - құндылық құрауыштары болады. Бұл аксиомалық ұстаным болып табылады және концептуалды құрылыстардың нақты іргетасы болады. Егер адамдардағы "сену-сенбеу" критерийін психологиялық теорияның негізіне кіргізетін болсақ, онда олар екі топқа бөлінеді: адам табиғатына "сенетіндер" (яғни, гуманистик бағдарланғандар ) және "сенбейтіндер". Әйтседе, осы топтардың ішінен айырмашылықтарды көруге болады, сол себепті оларды тағы да бөліп қарастырсақ: 1. " Сенбейтіндердің" тобында (пессимистер) адам табиғаты жағымсыз-асоциалды және деструктивті және адам бұнымен өзі күресе алмайды деген қатаң позициялар бар ; және табиғи мән адамда былайша айтқанда жоқ және ол бастапқыда сыртқы әсерлерден қалыптасатын бейтарап обьект ретінде көрінеді деген жұмсағырақ позициялар бар. 2. "Сенетіндердің" тобында (оптимистер) радикалды, шартсыз - позитивтi көзқарастар қалыптасқан, бұнда адамның қайырымды және конструктивтiк мәнi тиiстi жағдайларда ашылатын потенциалдың өңiнде салынған; Егер адамның мәнi негативтi болса, онда оны түзеу керек; егер олай болмаса онда оны жасау, қалыптастыру керек және оны адамға салу қажет (бұл екі жағдайда да негізгі бағдар ретінде қоғамның қызығушлықтары орын алады). Егер ол позитивті болатын болса - оған ашылуға көмектесу қажет; егер мән еркiн таңдау арқылыны алса, онда оған осы таңдауды жасауға көмектесу қажет (осы соңғы екі жағдайда адамның өз қызығушылықтары басты бағытқа тұрғызылады). Қорыта келгенде, тұлғалық өсу және өз дегенiн iске асыру гуманистiк психологияның адамға көзқарасының логикалық жалғасы болып табылады және мәні бойынша сенуші емес адамдармен, түзетуші және қалыптастырушы бағыттармен сәйкес емес. Соңғы кездері адам табиғаты мен қалыптасуында мәнге ие бағыттар мыналар болып табылады: • когнитивті психология • Адамгершiлiк потенциалдың дамуы ( the human potential movement) • әйел психологиясы • шығыс идеялары Когнитивті психология Когнитивтiк психология қалай ақыл жұмыс iстейтiнiн талдап, және адамгершiлiк мiнез-құлықтың әр түрлiлiгін және күрделiлiгiн бағалауға мүмкiндiк бередi. Алғашқы когнитивтік психолог Джордж Келли біздің тәжірибемізді интеллектуалды ұғынуды маңызыдық ретінде көрсетті. Адамдар өз өмірі туралы ерте индивидуалды даму этапында мағына құрастырады, кейінірек олар өзін өзгертудің және өзінің әлемге қатынасын өзгертуге болатын көптеген тәсілдердің бар екендігін жиі түсіне , саналай бермейді. Егер біз аздап еркіндік беретін болсақ, біз ойлағандай емес, нақтылық соншалық өзгермйтін болып табылмайды. Адамдар нақтылықты қайта өңдей алады. Келлидің айтуы бойынша адам ылғы өзгеру процесіне, яғни, өзін өзгертуге қатысса, барлық мәселелердің тамыры шешіледі. Келли осының негізінде әрекет теориясын,яғни, тұлғалық өсуге жеткізетін өзгеру мақсатын құратын теорияны жасады. Тұлғаның Шығыстық теориясы. Бұл тенденция психологияның барлық даму тарихымен байланысты, бірақ соңғы кездері ол америкалық және батыс еуропалық интеллектуалды және философиялық болжамдардан кем тәуелді халықаралық зерттеу аймағына айналуда. Бұл шығыстық теориялар Еуропа мен Біріккен Штаттардан айырмашылығы тез көрінетін қоғамдық және жүйелік құндылықтардан құрылған болатын. Осы мәдениетке тән наным және мұраттар адамзат болу деген не екенінің мәнін бізге молайта түсіндірді. 1960 жж. бастап американдықтар бар қызығушылықтарын шығыстық ойларға аудара бастады. Батыс оқуларын көрсететін көптеген кітаптар және уйымдар пайда бола бастады. Батыс адамдарының көбі жаңа құндылықтарды іздеуде , тұлғалық және рухани өсуге талпынды. Шығыс теориялары салмақты тұжырымдамалар мен жеке және рухани дамудың тиiмдi әдiстемелерiнен тұрды. Батыста бұл оқулар практикалық қолдануда, ғылыми зерттеулерде объект болып табылады. Психологияның азиаттық түрінде патологияға аз көңіл аударып, экзистенционалды және трансперсоналды деңгейге басты акцент қояды. Йога, дзэн және суфизмнің жалпы көзі діни тәжірибе мен күнделікті өмір арасындағы қатынасты түсіндіру қажеттілігі болып табылады. Бірінші психологтардың ішінде шайхылар психологтардың ішінен болды, Батыстағы сияты Шығыста да. Олар өздерінің оқушыларының эмоционалды және тұлғалық динамикасын , сонымен қатар рухани қажеттіліктерін түсінгісі келді. Олардың айтуы бойынша біз белгілі моральдық заңдарға сүйеніп өмір сүруіміз керек, себебі адамгершілік регламентациясы өмірге тура және шипа ретінде әсер етеді. Қорыта келгенде, психологияның жан-жақты дамуын зерттеу шығыс ойлауын түсiнуді талап етедi. Карл Юнг: " Шығыс психологияның бiлiмi... батыс психологиясын критикалық және обьективті қарауға негіз болады." Осы жүйелердің барлығы трансперсоналды өсуге немесе тұлғаның эго көлемінің өсуіне назар аударады көңіл аударады. Олар трансперсоналды психологиямен бірге жүреді, яғни, санаға әсер ететін медитацияның немесе басқа да жаттығулардың көмегімен біздің күнделікті өмір шеңберімізден , жеке тәжірибемізден шығып кететін сананың терең күйіне жетуге болады. Батыс психологтарының олардан айырмашылығы сол, өсуді эгоның күшеюі деп көрсетеді: улкен тәуелсіздікке жету, дербестік, өз дегенiн iске асыру , невротикалық процестерден арылу және психиканың саулығы. Әйтсе де, трансперсоналды өсу концециасы және эгоның күшеюі бір-біріне қарама-қарсы емес, олар бір-бірін өзара толықтырып отырады. Адамгершiлiк потенциалдың дамуы Адамгершiлiк потенциалдың дамуы 1950-1960 жж. ең бірінші Калифорниядағы Исален институтында және Мэн штатындағы ұлттық ғылыми лабораторияларда, сондай -ақ Роджерс және Малоу теорияларында туындай бастады. Қазіргі кезде ол кең таралған мәдени феномен ретінде көрінеді. Бұл бөлімде тұлғалық өсуді түсіну белгілі көшбасшы К. Роджерстің " Адамгершiлiк потенциалдың дамуы" концепциясын негізге ал отырып - оның тұлғалық-орталықтанған бағытына сүйенеді. Тұлғаның құрылымы және дамудың деңгейлерi. Жалпылай түрде тұлға - өзіне басқа адамдарды қоса отырып, сыртқы әлеммен және ішкі әлемімен өзінің әрекеттестікте болатын өз өмірінің субьектісі ретіндегі адам. Тұлға тулғананнан биологиялық алғышартар мен өмір сүру барысында пайда болатын әлеуметтік тәжірибені және заттық іс-әрекетті иемдене отырып қалыптасады. Тұлға тұрақты болып табылады, бірақ, бір мезгілде, ол ылғи өзгеріп отыратын ортаға бейімделудің нәтижесіне байланысты өзгереді. Сондықтан биологиялық алғышарттар және индивидуалды тәжірибелер қайталанбайды, сонымен бiрге әр тұлға дара және бiртума болып табылады. Ол адамдағы бүкіл психологиялық қасиеттерді біріктіретін әмбебап құрылымды иемденеді. Әйтседе тұлғаны өзгертуге, түсінуге және зерттеуге болатын жалпы заңдылықтарды иемденеді. Тұлға құрылымыда оның жетілегендігін куәландыратын үш құраманы бөліп көрсетсек болады: 1. Танымдық құрамалар - адамның өзі, басқа және әлем туралы ойларын қосады; Жетілген, сау тұлға былай ерекшеленеді: • тiршiлiк әрекетiнiң белсендi субъектiсi сияқты өзiн бағалайды, еркін таңдау жасай алады және оған өз жауапкершілігін ала алады. • басқа адамдарды тiршiлiк әрекетi процесінің әмбебап және тең қатысушылары ретінде қабылдай алады. • әлемді үнемі өзгеруші ретінде қабылдайды, яғни, өзінің мүмкіндіктерін жүзеге асыру үшін ол әрқашан жаңа және қызықты кеңістік болып табылады. 2. Тұлғаның эмоционалды саулығына: 7. өзінің түйсінулеріне сену және оларды мінез-құлықтың негізі ретінде қарау қабілеттілігі, яғни, бұл дегеніміз әлем қалай елестетесің сондай және адамның дұрыс шешімді қабылдай алуы мен оны жүзеге асыра алатындығына деген сенімділігі болып табылады. 8. өзін және өзгені қабылдау, басқа адамдарға деген шынайы қызығушылық. 9. әлемнің жағымды жағын қабылдауға деген қызығушылық. 10. нақты болған жағдайға сәйкес, күшті оң және тері эмоцияларды уайымдауға қабілеттілік. 3. Мінез-құлық құраушылары өзіне, басқа адамдарға және әлемге деген қатынас әрекеттерінен тұрады. Жетілген сау тұлғада: 5. әрекет өзін-өзі тануға, өзін-өзі дамытуға, жүзеге асыруға бағытталған. 6. басқаларға деген қатынас мінез-құлқы тiлектестiк және олардың тұлғасын құрметтеуге негізделген. 7. Әлемге қатысты мінез-құлық көпшілдікке бағытталған, кейде оның ресурстарын қалпына келтіру және өзінің шығармашылық әрекеті нәтижесінде жүзеге асыру, сондай-ақ өзінде барға ұқыптылықпен қарау. Тұлға құрылымында төрт деңгейді бөліп көрсетуге болады: Бірінші деңгей биологиялық негізді құрайды, яғни, оған психиканың жасерекшелік, жыныстық қасиеті, жүйке жүйесінің тума қасиеті және темперамент кіреді. Бұл деңгей саналы өзін-өзі жетілдіруге және жаттықтыруға көнбейді. Екінші деңгей тұлғаның ұйымдасуына адамның психологиялық процестерінің индивидуалды ерекшеліктерін қосады, яғни, естің, қабылдаудың, түйсіктің, ойлаудың, эмоцияның, қабілеттің индивидуалды пайда болуын қамтиды. Бұл деңгей туа біткен факторларға тәуелді бола отырып, сонымен қатар, индивидуалды тәжірибеден, жаттығудан, дамудан және осы сапалардың жүзеге асунынан тәуелді болады. Үшінші деңгей адамның өмір сүру барысында иемденетін білімдері, дағдылары, әдеттері мен білулері негізінде тұлғаның индивидуалды әлеуметтік тәжірибесін құрайды. Олар әлеуметтік сипатқа ие, оқыту, бірлескен іс-әрекет процесінде қалыптасады және осыған сәйкес мақсатқа бағытталған жаттығудың көмегімен өзгере алады. Төртінші тұлғаның жоғарғы деңгейі, iшкi өзек (стержень), оның құндылық бағыттарын құрайды. Құндылық бағдардың ең қарапайым анықтамасы - жақсы туралы мінсіз ойлар. Құндылық бағдар адамның өзіне және әлемге деген жалпы бағытын анықтайды, оған мағына береді. Құндылық бағдарлар адамның тұрақты елігу жүйелеріне , идеалдарына және көзқарастарына, сонымен қатар сенімдеріне, дүниетанымына, өзін-өзі бағалауына, мінез ерекшеліктеріне әсер етеді. Құндылық бағдарлар адамның барлық өмір тәжірибесі негізінде қалыптасады. Адамның қоғамдағы мінез-құлы стихиялы түрде болмайды, ол белгілі бір әлеуметтік рөлдер негізінде болады. Рөлдер - басқа адамдармен қатынас кжүйесіндегі тұрақты орын болып табылады ( мысалы: студент, оқытушы, әйел, сатып алушы және т.б.). Мысалы, дәрігер өзінің бөлмесінде пациентті өзі туралы айтуға, шешінуге шақыра алады және т.б. Бірақ ол осының негізінде ақ халат киіп, өзін дәрігер қызметкеріне лайықты түзу ұстау керек. Одан пациентке деген назар аудару күтіледі және жеткілікті дәрежеде кәсібибілім деңгейінің жоғары болуы талап етіледі. Дәл осы адам жұмыстан кейін дүкенге кіріп сатып алушының рөлінде болып, мүлде басқа құқықтарды иемдене алады. Тұлға бітістері индивидумның әрекетін құрайды. Тұлғаның әр бітісі басқаларға қатысты тәуелсіз болады. Бір және сол адам әртүрлі жағдайларда пайда болатын оқиғаларға айланысты қарама-қарсы бітісті иемденуі мүмкін. Мысалы, адам жақындарына қайырымды, жұмсақ болып, ал басқа адамдарға қатал әрі дөрекі болуы мүмкін. Сонымен қатар осылармен байланысты адамның мінезі қалыптасады. Мінез іс-әрекеттің әртүрлілігінде пайда болады, адамның бүкіл өмір бойымен анықталады және қалыптасады. Ересек адамның мінезі әбден орнықты. Оны тренингтің көмегімен айтарлықтай өзгерту қиын. Бірақ адамды үйретуге болады, біріншіден - өз мінез бітісін сезіну, екіншіден - жағдайды талдау және көрсету немесе оның белгілі бітісін сақтау, яғни, мінез-құлықты бейделген ретінде жасау. МЕН - бейнесі. Бақылау мен тестілеу тұлға туралы обьективті көзқарас қалыптастырады. Адам үшін өзінің өзіне деген көзқарасы маңызды болып табылады, әсіресе, ол өзінің бітісін нашар ажырататын жас адам болатын болса. Өзін-өзі саналау - адамның өзін , өзінің қызығушылықтарын, құндылықтары мен мінез-құлық мотивтерін тұлға ретінде бағалауы. Өзін-өзі саналаудың дамуы - бұл тұлғалық өсу тренингінің міндеттерінің бірі болып табылады. Өзін-өзі саналаудың негізінде адамда " Мен - бейнесі" қалыптасады ( Мен - концепция) - яғни, индивид өзін қалай көреді және қалай көргісі келеді. " Мен - бейне " негізінде адам өзін сырқы әлемнен және басқа адамдардан ажырата алады. Сонымен қатар, " Мен - бейнеге "өзінің мімкіндіктері мен өзін тұлға ретінде бағалауы кіреді. " Мен - бейне " адекватты болуы мүмкін (шынайылыққа сәйкес келетін) немесе бұрмаланған, яғни, ол адамды анықтау қиынға соғатын. Қандайма жағдай болмасын адам өзінің " Мен - бейнесінің " тұрақтылығына ұмтылады. Адам егер өзі туралы айтылғандарды оның қиялындағы " Мен бейнесіне" сәйкес келмесе оны жалған ақпарат деп есептеп, мән бермеуге тырысады. "Мен бейнесінің" адам өмірінде маңызды орын алуы себебі, ол оның ішкі әлемінің орталығы болып табылады, өзінің мінез-құлқын жоспарлайтын, барлық қоршаған әлемді бағалайтын және қабылдайтын адамның "бастапқы нүктесі" болып табылады. Мысалы, жақсы белгілі нәрсе, бір адам үшін ылғы бір түс "ашық және көңілді " болуы мүмкін, ал басқа біреу үшін ол " iш пыстыратын - бұлыңғыр"; сүйікті музыканың дыбысы сіз үшін тыныш болуы мүмкін, ал ол музыканы ұнатпайтын адам үшін оның дыбысы өте қатты болуы мумкін; бір немесе басқа оқиға жақсы немесе жаман деп бағалануы мумкін, өйткенің оның бағалануы ададарға пайдалы немесе зиянды болуынан болып табылады және т.б. "Обьективті пікір" әдеттегідей миф және адасу болып табылады. Адамның кез келген пікірі оның " Мен - концепциясы" арқылы ұйғарылады. "Мен - бейне" тұтастай өзіне үш негізгі өлшемді қосады: нақты «Мен» (дәл қазіргі сәтте адам өзін қалай көреді), қалау "Мен" ( өзін қалай көргісі келеді), ұсынылатын «Мен» ( өзін басқаларға қалай көрсетеді). Осы үш өлшемде тұлғада болады және оның тұтастылығы мен дамуын қамтиды. "Мен бейненің" жеткілікті тұрақтылығана қарамастан, өмір ағысы бойынша ол тұрақты болып қалмайды. Оның қалыптасуы, дамуы және өзгерісі оның ішкі себептерімен байланысты болуы мүмкін, сондай-ақ әлеуметтік ортаның сыртқы әсерінен де. Ішкі фактор - адамның өзін-өзі дамытуға ұмтылуы. Өзін-өзі дамыту - өзін тұлға ретінде жүзеге асыруға тырысатын аданың саналы іс-әрекеті. Ол анық өмірлік саналы мақсаттарды, идеалдарды және тұлғалық бағдарларды жорамалдайды. "Мағыналы басқалар" ретінде ата-аналары, жетекшілер, бала ойынына кейбір қатысушылар, және, мүмкін, атақты тұлғалар. Сондықтан, "мағыналы басқалар" арқылы әлеуметтену процесі жүреді. Пайдаланылған әдебиеттер: В. Д. Балин. О структуре индивидуального сознания Братченко С.Л., Миронова М.Р. Личностный рост и его критерии. Психологические проблемы самореализации личности. СПб., 1997 Фрейджер Р., Фэйдимен Д. Теории личности и личностный рост Дина Михайловна Рамендик. Личность иличностный рост Сандомирский Марк. Психокоррекция и личностный рост: телесно-интегративный подход Н.И. Козлов. Тренинги и личностный рост Тренинги личностного роста, статья История начала и развития трансформационных тренингов личностного роста в мире и в России Энциклопедия практической психологии «Психологос» Электронная энциклопедия «Википедия» . 9 дәріс. Тұлғалық өсудің психологиялық талдануы және оны эксперименталдық зерттеу. Р. Ассаджиолидің психосинтез концепциясы Психосинтез концепциясын итальяндық психиатр Р.Ассаджиоли жасап шығарған және ол қолданбалы болып табылады. Ол басқа мектептердің (бейсаналық, гуманисттік және трансперсоналды психология) методологиясына сүйене отырып жасалған болатын. Бұл жүйе адам әрдайым өсу үстінде, өзінің байқалмайтын потенциалдарын актуализациялау үстінде болады деген болжамға сүйенеді. Ассаджиоли бойынша тұлға құрылымы күрделі және жеті динамикалық құрамалардан тұрады. Төменгі бейсаналық негізгі психологиялық белсенділікті, ең қарапайым примитивті инстинктивті қажеттіліктер мен эмоционалды кешендерді басқарады. Орта бейсаналық тәжірибені санаға жеткенше ассимиляциялайды, жалпы сипаттамасы бойынша З.Фрейдтің бейсаналығына сәйкес келеді. Сана үсті сферасы – жоғарғы сезімдер мен қабілеттердің орналасқан жері. Мысалы, интуиция және шабыт сияқты. Сана өрісіне талданатын сезімдер, ойлар, итермелеуіш күштер кіреді. Анық саналатын нүктесі ретінде саналы өзінділік сезімін айтуға болады, ал жоғарғы өзінділік – бұл санадан, ақылдан және денеден тыс болатын индивидуалдылық аспектісі. Бұл элементтердің барлығы ұжымдық бейсаналыққа кіреді. 1. Төменгі бейсаналық – басылып тасталған тілектер, комплекстер, инстинкты, баяғыда ұмытылған естеліктер. 2. Орта бейсаналық – бұл біздің барлық психологиялық нышандарымыз және күйлеріміз, олар ырықты түрде сана өрісіне ауыса алады. 3. Жоғарғы бейсаналық немесе жоғарғы сана – эволюциялық адамның келешегі, даму процессі барысында адамның қол жеткізе алатын барлық нәрселері; жоғарғы парапсихологиялық қабілеттіліктер, интуиция, шығармашылық шабыт, экстаз, руханилық махаббатқа, әділеттілікке, әдемілікке, жанашырлыққа, гормонияға құмарту. 4. Сана өрісі – саналы талдауға болатын түйсіктер, елестер, ойлар, сезімдер, қалаулардың үзілмейтін ағымы. 5. Саналы жеке Мен – сананың, тұлғаның орталығы, бірақ адам ұйыктағанда, наркоз қабылдағанда ол жоғалып кетеді. 6. Тұлға үстінде тұратын шынайы Мен (немесе Өзіндік) ойлар ағымынан және дене қалпынан жоғары тұратын, сонымен қатар олардың әсеріне түспейтін бөлігі. Жоғарғы Мен – адамилық дамудың мүмкіндіктерінің жиынтығы, жеке саналы Мен тек жоғарғының бөлшектерінің бейнесі, оның тұлға өрісіндегі проекциясы ғана болса, бұл жалпы индивидуалды процесстердің арасында байланыстырушы, Әлеммен бірегей бөлігі. 7. Ұжымдық бейсаналық (Юнг бойынша «ұжымдық бейсаналық – теңіз әр толқынның нышаны сияқты, әр индивидуалды психиканың нышандары»). Әр адамның басқа адаммен арасында әрдайым «психикалық ену» процессі жүріп жатады. 8. Ерік, оның көмегімен Мен өзінің психикалық функцияларын басқара алады. 9. Түйсік. 10. Эмоциялар-сезімдер. 11. Импульсер-қалаулар. 12. Елес. 13. Ойлау. 14. Интуиция. 15. Субтұлғалар (Жалпы тұлғалық кеңістікте болатын, тірі жандарға ұқсас психологиялық құрылымдар). Әр субтұлғаның өзіндік өмір стилін жүргізеді, өзіндік қозғаушы тілектер, мотивтер, ойлар, сезімдер, әрекеттер, әлем моделі бар. Психосинтездегі маңызды элемент динамикалық, энергиялық мәнді кіші құрылымдар – субтұлғалар болып табылады, олар салыстырмалы түрде тауелсіз өмір сүреді. Субтұлға – бұл адам санасында тұтас айырылатын формасына ие болатын ұстанымдар, жүріс-тұрыстық стереотиптер, құмартулар, пікірлер жиынтығы. Олардың әрқайсысында энергиясы бар, яғни бұл тек мағыналық құрылым емес, сонымен қатар энергиялық құрылым. Оның өзіндік өмір стилі, өзіндік итермелеуші мотивтері, қалаулары, ойлары, сезімдері, жүріс-тұрыс формалары бар. Ең көп кездесетін субтұлғалар – олар өмірде ойнайтын рөлдермен байланысты, мысалы, әке, сүйікті, дәрігер, мұғалім немесе қызметкер. Әрқайсысы тұтас тұлға қалауының негізінде құралады, белгілі бір өмірлік маңызды ұмтылыстар мен адамның мақсаттарын көрсетеді. Әр адамның бойында басқа адамдардан ерекшелеп тұратын субтұлғалардың кішкене жинағы бар.Оларды ерекшелеп, талдап және олардың барлығына «өзіндік есім» берсе болады. Олардың кейбіреулеріне Авантюрист, Есті, Қорғансыз жан, Білгір, Жалғыз жүрек, «Басқа адамдар не ойлайды», Сыншыл және т.б. есімдері келеді. Осы субтұлғалар ойнайтын ойынды, адамның ішкі дауысы егер оларды түйсінбегенде немесе өзінің ішіндегі конфликтілі жақтарды сабасына келтіру үшін ешнарсе жасамаса деструктивті бола бастайды. Субтұлғалар адамды басқара бастағанда оның кесірі тие бастайды. Өзін-өзі бақылаудың бір мақсаты – өзіндік Мен-нің мәнін, орталығын түсініп, ол субтұлғалар арасындағы конфликтіні шеше алатындай қабілетке ие болатындай етіп оны күшейту. Ол оларды елемей немесе қумайтындығына көз жеткізіңіз. Өйткені олар біртұтас тұлғаны бейнелейді, әр субтұлға – бұл сіздің бір бөлшегіңіз және сізге маңызды функция атқарады. Біз өмірді және өз-өзімізді қабылдаған кезде біз өзімізді белгілі бір субтұлғамен теңестіреміз. Олар өте көп және олар бір-бірінің орнын басып отыруы мүмкін. Солайша кінәлаушы оңайлықпен кінәліге немесе керісінше ауысып кетуі мүмкін. Калайша адам олардың дауыстарын түсінуді уйренеді, солайша ол шынымен өзін тани бастайды, өзінің Менінің құрылымын біле бастайды. «Өзіңді білмей және түсінбей, өзіңді басқара алмайсың», - деп Ассаджиоли ерекшелеп көрсетеді. Шынайы, жоғарғы Менді түсіну үшін, психосинтездің терапевтикалық процессін жүзеге асыру керек. Оның төрт кезеңі бар: 1) Өзіңнің тұлғаңды терең тану; 2) Әр түрлі тұлғалық элементтерді басқара білуге жету; 3) Өзіңнің шынайы Меніңді түсіну, тұлғалықтан жоғарғы Менге көтерілу нәтижесінде біріктіруші орталықты табу немесе жасау; 4) Психосинтез, жаңа орталықтың айналасында тұлғаның қалыптасуы немесе қайта құрастырылуы. Бірінші кезеңінде адам өзінің тұлғасын құрайтын құрамаларды, субтұлғаларды түсінеді. Оның ең мықтыларын түсінудің ең оңай жолы – 20 рет «Мен кіммін?» деген сұраққа жауап беру. Кейбіреулері түсінуге оңай болуы мүмкін, ал кейбіреулері – түсінілуі қиындау, төменгі бейсаналық маңайында орналасқан болуы мүмкін, кейбіреулері сана үстінде, ал көпшілігі – орта бейсаналықта орналасады. Өзіңнің субтұлғаңды кінәлауға болмайды, ол Жалқау немесе Қорқақ болса да. Өйткені біз оның одан ары қарай жаман болуына мүмкіндік жасаймыз. Әр субтұлғаның адамның өмірінде керекті негізгі құнды қасиеттерін анықтау маңызды. Тіпті «қиындарда» да сау ядро, оның басты қасиеті бар. Мысалы, Жалқау субтұлғасы о бастан сақтау қасиеті, өз иесінің денсаулығы мен күшін сақтау деген жағымды қасиетке ие. Субтұлғаның осындай қасиетін анықтап, оны өз өміріңде интеграциялауға, басқа бөліктерімен біріктіруге болады. Әр субтұлғаның жоюға болмайтын, тек өңдеуге ғана келетін энергиясы болады. Келесі нәрселерді бөліп көрсетейік: - Адам тек өз тұлғасының әртүрлі жақстарын ғана танып қоймайды, сонымен қатар өзінің барлық бөліктерін бейсаналыққа ығыстырмай, мойындайды, қабылдайды. - Субтұлғалардың басқарып түарытн құзыреттілігінен құтылады, өзінің ішкі интеграциясының деңгейін көтереді, субтұлғалардың қарсы тұрушылықтарын шешеді; - Озінің шынайы Менін анықтауға біртіндеп жақындап, өзінің субтұлғасының ашылу мүмкіндігінің ең жоғаршы баспалдағына шығаруына болады. Келесі қадам өзінділікке ие болып оны басқара алуға қол жеткізу болып табылады. Әртүрлі субтұлғаларды басқаруға жетудің тиімді әдісі болып дербестікке ие болу саналады. Олар келесі психологиялық принципке сүйенеді: «Біз өзімізді неге тәуелді етеміз, сол нәрсе бізді басқарады. Біз оларды басқара аламыз». Мысалы, адам «Мен шаршадым», «Мен ашулымын», «Менің көңіл-күйім жоқ» дегенде, ол өзін шаршауға, ашуға, көңілсіздікке тәуелді етеді. (Мен = шаршау, Мен = ашу) бұндай жағдайда ол өзінің негативті субтұлғасымен күресе алмайды. Ал егерде өзіңізді көрсетілген субтұлғадан бөліп алатын болсаңыз, мысалы: «Мені көңілсіздік толқыны, шаршау немесе ашу жұтып қояйын деп жатыр», «Мені ашу басайын деп жатыр» десек, онда Мен ешқандай олардың ішке енуін бастан кешірмейді. Адам мынаны түсіну керек: ол эмоция, ойлау, дене, сезім емес, ол таза сананың және таза еріктің орталығы және сондықтан эмоцияны, ойларды, денені және субтұлғаларды басқара алады. Нақты психосинтез кезеңдеріне мыналар кіреді: - Адам қандай тұлға болғысы келетіндігін анықтау; - Барлық бойда бар энергияның барлығын қолдану, жетіспейтін қасиеттерді немесе тұлға жақтарын өзін-өзі сендіру арқылы және шақыру арқылы, дамымаған психикалық функцияларды жаттықтыру арқылы дамыту; - Субтұлғалар арасындағы байланысты және келісімді орнату, біртұтас тұлға болуға қол жеткізу; - Әртүрлі психикалыө функциялардың келісімі мен бір-біріне тәуелділігін, тұлғаның тұрақты құрылымын жасау. - 10 дәріс. Тұлғалық өсуде қарым-қатынасты меңгеруді ұйымдаструдың варианттары, өзара әрекеттестік. Эрик Леннард Берн (ағылш. Eric Lennard Berne, нағыз есімі: Леонард Бернстайн, 10 мамыр 1910, Монреаль, Канада — 15 маусым 1970) — американдық психолог және психиатр. Транзакциялық талдау бен сценарилік талдау теориясының негізін қалаушы ретінде танымал. Психоанализ идеясы мен жүйке және психика ауруларын емдеу әдісі мен жалпы теорияларын дамытуда, Берн өз назарын тұлғааралық қарым-қатынас негізінде жатқан «транзакцияларға» бөлді (ағылш. trans- — суйеулер, бірінші нәрсенің екінші бір нәрсеге деген әрекеті, және ағылш. action — «әрекет»). Транзакциялардың кейбір түрлерінің жасырын мақсаты болады, ол оларды ойындар деп атайды. Берн үш эго-күйді қарастырады: Ересек, Ата-ана және Бала (фрейдтік емес Мен, Жоғарғы-Мен және Ол). Бернның пікірінше, адам қоршаған ортамен қарым-қатынасқа түскенде осы күйлердің бірінде болады. Эрик Берн (Эрик Леннард Бернштейн) Монреалда (Канада), Ресейден шыққан доктор Давид Гиллеля Бернстайн мен әдебиетші Сара Гордонның отбасында дүниеге келген,қаланың кедей еврейлері тұратын ауданында тұрған. Оның әкесі дәрігер терапевтікпен айналысқанда,ауруларды тексергенде көбіне ұлын өзімен алып жүретін болған. Анасы Берна кәсіпқой жазушы әрі редактор болған. 1921 жылы күйеуі қайтыс болғаннан кейін, Берн мен әпкесін әдеби шығармашылықпен айналысып,балаларын материалдық жағынан көмектескен. Оливер Джеймстің айтуы бойынша, Бернге әкесінің өлімі қатты әсер еткен. Әрине, әрқашан ауруларды емдейтін, әкесінің өзін емдей алмауы қатты тиді. Бұл жайлы оның алғаш шыққан "Транзактілі талдау" еңбегінің басында былай делінген: Медецина докторы, хирургия шебері, кедейлердің жанашыр дәрігері , әкем Дэвидке арналады деп жазған болатын. Берн Монреалдағы Мак Гилль университетінде ағылшын тілін,психологияны, медецинаның дайындық курстарын оқыған болатын. 1931 жылы гуманитарлық ғылым саласында бакалавр дәрежесін алды. 1935 жылы сол университетте медецина докторы және хирургия магистратурасы дәрежелерін алды. Кейін АҚШ-қа аттанып, сол елдің азаматтығын алады. Нью Джерсидағы Инглвуд ауруханасындағы интернатурада психиатриалық ординатор болғаннан кейін, Иельский университетіне ұсынылады. Ол өмірінде үш мәрте үйленген. Ол кездегі антисимиттік бағытқа байланысты, ол өзінің тегін ауыстыруына тура келеді. Транзакциялық талдау Берн теориясындағы тұлға Эго-ның сананың арнайы қалыптарында және жүріс-тұрыс үлгілерінде көрінетін ерекше қалыптардың жиынтығы ретінде қарастырылады. Автор Эго-қалыптың үш негізгі түрін көрсетеді: « Ата-ана» - балалық шақта маңызды авторитеттерге немесе өз ата-анасына еліктеу қалпы. Ол дәстүрлерді, құндылықтарды, нормалар мен ережелерді бейнелей отырып көптеген басқа таптаурындар мен автоматтандырылған жүріс-тұрыс формаларынан тұрады. «Ата-ана» нормалар мен ережелерді білуін қамтамасыз етеді. Негізінде – бұл тұлғаның моральдық аймағын белсендіру. «Бала» - ерте балалық әсерленулермен және алаңдаушылықтармен байланысқан аффективті комплекстері бар тұлғаның бөлігі. Бұл қалыптың екі формасы бар: интуицияның, шығармашылықтың, қуаныштың қайнар көзі болатын табиғи «Бала» және «Ата-анасының» ықпалына байланысты өз жүріс-тұрысын ауыстыратын бейімделген тәуелді «Бала». Негізінде – бұл қалыпты тұлғаныі эмотивті аймағын белсендіру. «Ересек» - қоршаған әлеммен эффективті әрекеттесу үшін ықтимал болатын бағасының және ақпараттың өңделуі жүретін қалпы. «Ересек» «Ата-ана» мен «Баланың» әрекеттерін байқайды. Негізінде – бұл тұлғаның рационалды аймағын белсендіру. Транзакционды талдау қолдана отырып, адамдар эмоция, интелект, инсайтқа жетеді. Бұл процесс оптимисттілікке әкелдеі, яғни адам мынаған келеді. «Иә, дәл солай және бәріне де болады». Берн теориясы жүріс-тұрыс өзгешеліктерін бақылауда қалыптасты. Оның негізгі назары – стимулдар болды (сөз, әрекет, дыбыс). Бұл өзгерістер – бетінде, дауыс ырғағында, сөз құрылымында, мимикасында, өзін-өзі ұстауында көрініс береді. Доктор Берн бойынша, кейбір трансакциялар жасырын мотивтерге ие және тұлға оларды психикалық ойындарда манипуляция тәсілі ретінде қолданады. Оның тағы айқындығы, адамдар өздерін театрда көрініс оқығандай көрсетеді. Бұл анықтамалар Бернның керемет теориясының дамуына әкелді. Ол теория трансакционды талдау деп аталады. Трансакция – қарсылық бірлігі. Адамдар бір топта бола отырып, бір-бірін көндіреді немес басқа жолмен өздерінің бар екендігін, хабардар екендігін көрсетеді. Бұл трансакционды стимул деп аталады. Трансационды стимулға адам жауап береді. Бұл трансакционды реакция деп аталады. Трансация кезектілік бойынша жүреді. Ол тұлғаның ерекшеліктерімен,шынайы жағдайымен жоспарланады. Қоғамдық іс-әрекеттің қарапайым формасы – процедура, ритуалдар. Процедуррра – қарапайым қосымша үлкен тарнсакциялар сериясы. Ол іс-әрекет пен әсерге бағытталған. Бұл анализ рамкасында ритуал болып аталады. Қосымша қарапайым трансацияның стереотипі сериясы сыртқы әлеуметтік факторлармен берілген. Бейресми ритуал қатармен ерекшеленеді, ал ресми ритуалдар аз бостандығымен сипатталады. Процедура және ритуал да стереотипті, бірақ процедура үлкендермен, ритуал ата-анадан келген тізбек бойынша жүреді. Алғашқыда трансакционды талдау психотерапиялық әдіс ретінде дамыды. Трансакционды талдау белгілі бір топтарда қолданылады. Топта адамдар өзін сезіне алатын тұлға құрылымын қарастырады. Трансакционды талдау тек психотерапияда қолданылып қана қоймай, адам жүріс-тұрыс мүмкіндіктерін толғандыру шақырады. Мұны көп адамдар түсінеді және қолданады. Трансакционды талдау – бұл рационалды әдіс. Ол жүріс-тұрысты аяқтауға негізделген. Ол бойынша әр адам өзіне сүйенуге уйренеді, өзі үшін ойланады және шешім қабылдап, өз сезімдерін ашық білдіреді. Оның принциптері жұмыста, үйде және көршілерімен қатынаста қолданылады, яғни барлық жерде. Берн айтуынша, Трансакционды талдаудың маңызы : «ашық және ортақ өзара әрекетте эмоционалды және интелектуалды тұлға өз компоненттерімен эмоция және интелектісін қолдануда қабілетті». ТА-дің 4 – талдау түрі бар: Құрылымдық – жеке тұлға талдауы. Трансакция – адамдар әрекеті, бір-біріне не айтқандары туралы талдау. Ойын – ашық трансакция талдауы. Қойылым – жекелік, өмірлік қойылым талдауы. Мұнда еріксіз түрде адамдар ериді. Құрылымдық талдау сұрақтарға жауап беретін әдіс. Мысалы: «Мен кім?», «неге мен дәл осылай жасаймын?», «Мен қалай бұл сапаларды игердім?». Бұл тұлғаның «мен» қалпын үйренуге негізделген сезімді, адам жүріс-тұрысын талдайтын әдіс. Мысалы: баласын қатты дауыспен ұрсып жатқан анасы, досы телефон соғып, досының даусын естігенде бет-әлпеті, дауыс ырғағы өзгере бастайды. Берн «Мен» қалпын «тиянақты қабылдау типі» ретінде анықтайды. Тұлға уайымы мида және жүйке клеткаларында жазылады. Оған қосымша: сәбилік даму, тәрбие, өткен оқиғаларына байланысты сезімдер. Әр тұлға 3 қалыптан тұрады. Олар жүріс-тұрыстың ерекше көздері: мен – ата-ана, мен – бала, мен – ересек. Олар шынайы адамдарды көрсетеді. «Мен» қалпы төмендегідей анықталады: «Мен – ата-ана» - бағдарлар, жүріс-тұрысты көрсетеді, ата-анадан алған ескертпелер де, қамқоршы өзге адамдарға байланысты жүріс-тұрыстарда көрінеді. Іштей ескі ата-ананың нақыл сөзі ретінде көрінеді. «Мен – ересек» тұлға жасына тәуелді емес. Ағымдық шынайылықты қабылдауға, объективті ақпаратты алуға бағдарланған. «Мен – бала» табиғи бейнеде қалыптасатын барлық қозуларды иемденеді. Ертегі кездегі уайымдарды, өзіне, өзгеге деген реакцияларын жазба түрде алады. Ол ескі сәбилік кезеңнің жүріс-тұрысы ретінде көрінеді. Егер бір адам келесі біреуді кулкімен, бас изеумен сөздік сәлеммен қарсы алса транзакционды талдау тілінде «контакт» деп аталады. Барлық трансакцияны бөлуге болады: қосымша, қиылушы және жасырын. Егер үндесу күйіне сәйкес келсе трансакция «қосымша» болады. Коммуникация – адамдар бір-бірімен ашық қарым-қатынас жасағанда орындалады. Қосымша трансакция: Бірінші тип Екінші тип Қиылысушы адам қатар бір-біріне қарап тұрады, кейін арқасымен бір-біріне бұрылады, әңгімелесуді жалғастырғысы келмейді. Стимулға күшпен реакция берілгенде пайда болады. Автордың орыс тіліне аударылған кітаптары: Психика в действии / Пер. с англ. П. Самсонова. — Минск: Попурри, 2007. — ISBN 978-985-15-0089-1, ISBN 978-985-15-1014-2. Введение в психиатрию и психоанализ для непосвященных / Пер. с англ. А. И. Федорова; терминологическая правка В. Данченка. — К.: PSYLIB, 2004. (Перевод книги «Layman’s Guide to Psychiatry and Psychoanalysis»). «Transactional Analysis in Psychotherapy» кітабының аудармалары: Трансактный анализ в психотерапии: Системная индивидуальная и социальная психотерапия / Пер. с англ. А. Калмыкова и В. Калиненко. — М.: Академический Проект, 2006. — 320 с. — (Концепции). — ISBN 5-8291-0741-4. Трансакционный анализ в психотерапии / Пер. с англ. А. А. Грузберга. — М.: Эксмо, 2009. — 416 с. — (Психологический бестселлер). — ISBN 978-5-699-31579-6. Структура и динамика организаций и групп. (Перевод книги «Structure and Dynamics of Organizations and Groups»). Переводы книги «Games People Play»: Игры, в которые играют люди / Пер. с англ. А. И. Федорова. — 1972. Игры, в которые играют люди. Психология человеческих взаимоотношений / Пер. с англ. А. А. Грузберга; терминологическая правка В. Данченка. — К.: PSYLIB, 2004. Групповое лечение. (Перевод книги «Principles of Group Treatment»). 11 дәріс. Тұлғааралық өсуді ұйымдастыру және қолдау функциясы. Шлыкова Ю.Б. Тұлғаның өзін-өзі жетілдіруі және автобиографиялық баяндау Тұлғаның өзін-өзі жетілдіруі және автобиографиялық баяндау. Тұлғаның өзін-өзі жетілдіруді автобиографиямен байланысын зерттеу үшін біз 3 түрлі мәтіннен тұратын автобиографиялық мәтіндерді анализдедік. Әрекеттік тип тұлғаның түрлі қолданбалы әрекет кеңістігінде өзін-өзі реализациялау, әлеуметтік тип тұлғааралық қарым-қатынас жүйесінде өз мүмкіндіктерін жүзеге асыруы, экзитенционалды-сезімдік тип тұлғаның өз өмірін түсінүі және өмірінде алатын орнымен байланысты. Сонымен қатар белгілі бір типті қолданатын өзін-өзі жетілдіретін тұлғаның бағыттылығы анализге алынды. Қойылған мақсатқа қол жекізу үшін «Өзін-өзі жетілдіру тесті» қолданылды. «Әрекеттік» автобиографиялық тип. Анализ қортындысы бойынша бұл тип 2 түрге бөлінді: табысты, жетістіктерін суреттейтін және табысты емес, тек сәтсіздіктерін суреттейтін. Бұл типтің қорытындысы тұлғаның өз іс-әрекетіне деген қарым-қатынасымен байланысты. Жалпы, креативтілік және тану шкалаларынан басқа барлық шкалалар бойынша табысты емес топқа қарағада, табысты топтың нәтижелері жоғары (p > 0,01). Негізгі шкалаларға сәйкес мәлімет шашырауы едәуір жоғары, яғни біз типологиялық ерекшеліктер туралы сөз қозғай алмаймыз. Құндылық бағдар шкаласы бойынша топқа байланысты емес жоғары да, ороташа да көрсеткіштер байқалды. Бұл автобиографиялық типке жататын адамдардың импровизацияға, іс-әрекеттің әр түрлі түрін ауыстыруға немесе бағалау,анықтау қарым-қатынастағы икемділігі туралы айту үшін олардың мінез-құлық икемділігі шкаласы айтарлықтай байқалған (70,6%). Сензитивтілік (58,5%) және спонтандылық (64,3%) шкалалары орташа көрсеткіште. Өзіндік сыйлау (62,5%) шкала көрсеткіші жоғары. Яғни бұл шкала бойынша табысты әрекетке деген тәуелділік байқалады. Түйіспе шкаласы бойынша жоғары көрсеткіштер орын алды (58,3%), бұл көрсеткіш бойынша адамдардың бір-біріне тәуелсіз қарым-қатынас орната алатыны көрінеді.Кенеттен тану қажеттілік шкаласының көрсеткіші біршама төмен болды (61,1%). Мәселені шешуде жаңа әдістерді іздеудің орнына тұлғаның әлдеқашан қол жеткізген нәтижелерге деген үйреншіктік бар екені анықталды. Осы типтің атқарған іс-әрекеттің табыстылығына тәуелді емес жалғыз көрсеткіш және басқа типтерге қарағанда көрсеткіштері жоғары болған Креативтілік шкаласы болып табылады (70,3%). Яғни, бұл типке жататын адамдардың өзіндік жетілуі іс-әрекеттің әр түрлі практикалық түрлерінде көрініс табады. Мұндай адамдарға референтті топтың ой-пікірлерінен біршама тәуелді болуы байқалады. Ондай адамдардың өмірі басқа адамдардың көзінде сәттілік сезімін тудыратын іс-әрекет түрін іздеу арқылы мән, мағынаға тола болады. «Әлеуметтік» автобиографиялық тип.Басқа типтермен салыстырғанда, бұл тип бойынша нәтижелер тым біркелкі. Бір де бір шкала типті көрсетілмеген. Осы типтегі тұлғаның өзіндік жетілу көрсеткіштері біршама жоғары емемстігі оның өмірлік іс-әрекетінің мән, мағынасын тек өткен уақыттан іздеп, нені болса да өзгерту қажеттілігінің жоқ екенін көрсетеді. Әлеуметтік типте өзіндік жетілудің типологиялық ерекшеліктері анықталмаған. Тек бірнеше үрдістер туралы айтуға болады. Шкалалар бойынша біршама жоғары емес көрсеткіштер байқалады. Сонымен қатар осы типтен біз төмен нәтижелерді ала отырып, біз оларды респонденттерге жария еттік. Олармен әңгімелесу кезінде олардың жүріс-тұрыс формаларына және басқалардың бағалауы мен өзіндік бағалауға деген түсінігі және саналы түрде меңгеруі байқалды. Басқа шкалаларға қарағанда икемділік және өзіндік құрметтеу шкаласы айрықша көрініс табады. Индивидуалды нәтижелерде шкалалары орташадан жоғары және үйлесімді орналасқан адамдар саны аз. Осы типтегі тұлға өз өміріндегі мәнісін басқаларға береді. Ең қызығы автобиографияның мазмұны бойынша оның мәнісі болып кез келген адам бла алады. Егер де басқа респонденттер үшін мәнді болып олардың тек жақын ата-анасы, достары немесе сыныптастары болса, әлеуметтік типке жататтын адам үшін ондай мәнді орынға кез келген адам йе бола алады.Мұндай типтік тұлға үшін Басқа адамды іздеу тән. Оларда өзі үшін үлгі тұтатын, еліктейтін адам қажеттілігі басым. Ондай Басқа адамның МЕН-концепциясындағы идеалды образдың болуы, тұлғаның тұрақты болуына әсер етеді. Үлгінің, эталонның болмауы адамды абдырап қалуға және ары қарай тұлғалық өсудегі бағыттың жоғалуына әкеледі. «Экзистенционалды-сезімдік» автобиографиялық тип. Бұл тип ерекшеліктердің максималды санын шығара отырып, осы әдістеме бойынша ең жоғары нәтиже көрсетті.Барлық респонденттерге деген отрақ мәселе болып синэнергия, адам табиғатының түсінігі, өзіндік қабылдау, өзін-өзі құрметтеу, спонтандылық, құндылық бағыттылық шкалаларының өзгеше көрініс тапқаны болды. Креативтілік, уақыт ішіндегі бағдар және танымдық құндылықтар шкаласында біршама төмен нәтижелерге ие болды. Бұл әдістеме бойынша жалпы бір көрініс туындайды. Ол тұлға бейнесінің автобиографиясының өзін-өзі түсінетін, өзіне және адамдарға деген қатынасы позитивті, талаптану, сонымен қатар адамгершілік құндылық деңгейі жоғары болуы. Басқа жақтан ол маңғазданудың жаңа формаларын іздеуге, мақсат қойып оған жетуге талпынбайтын тұлға. Бұл типтің тұлғасы үнемі «идеалдылықты» іздеуде болады, өзінің ішкі және сыртқы болып жатқан құбылыстарын ұғынуға тырысады. Сонымен қатар ор біркелкі шынайылықтан алшақ болады, адамдармен шынайы қарымқатынастын гөрі абстрактілі бейнелерді көбірек бағалайды. Алынған нәтижелер тұлғаның тұлғалық өсудегі ішкі ресурстарын үйлесімді пайдалану кезінде қажет болады. Сонымен, әрекеттік автобиографиялық типке жататын тұлға үшін ресурс ретінде өзінің мүмкіндіктерін іске асыруға деген ұмтылысын, өзін іс-әрекеттің жаңа түрлерінде іздеу, олардың іс-әрекеті барысындағы жоғары өнімділікті айтуға болады. Бірақ негативті фактор ретінде басқа адамдардың пікіріне тәуелді болу жатады. Ол шығармашылық бағалау кезінде адамның субъективті бағалауы басқа адамның субъективті бағалауымен сәйкес келмесе күйзеліске әкелуі мүмкін. Автобиографияның әлеуметтік типке жататын тұлғалардың басты ресурсы болып әлеуметтік қарым-қатынасқа дайын болуы, эмпатия, коммуникативтілікті атауға болады. Бұл адамдар басқа адмдардың қолдауын бағалайды. Қандай да бір адамның оған сәйкес бейне-эталоны болған кезде тұлға, белгілі бір бағытта тез дами алады (жасөспірімдермен жұмыс істеу кезінде өте маңызды). Бір кемшілігі болып оның оны қоршаған адамдардың пікіріне тәуелді болуы. Жағымды және жағымсыз бейнелерді сәйкестендіру бірдей деңгейде. МЕН-концепциясының тұрақты болмауы. Экзистенционалды-сезімдік типтің ресурсы болып сыртқы дүниені және өз-өзін қабылдай отыра, терең ұғыну табылады. Бағыты өмірдің мәнін іздеу, өздігінен жетілуге ұмтылу. Мұндай адамдар идеалды бейнеге бағыттала отырып, талаптанудың жоғары деңгейінде көпке икемді және өнімді жұмыс атқаруға қабілетті. Бұл типтің кемшілігі оның шынайы дүниемен қарым-қатынасқа түспеуі. Адам табиғатының жағымсыз әрекеттерін кешіріп, қабылдай алмауы. Бұл факт тұлғаның туысқандарымен, жақын адамдарымен қарым-қатынасын қиындатады. Басқаларға деген талаптары тым жоғары болуы адекватты әлеуметтік қарым-қатынас орнатуға кесірін тигізеді. Жалпы жүргізілген зерттеу тұлғаның өзін-өзі жетілдіруде ішкі дүниесі автобиографиялық типтерде ерекше бейнесіне ие екенін көрсетеді. Өзін-өзі білдіру кезінде пайда болатын ресурстар мен тұлғалық өсудің шектеулерін анықтауға болады. Бұл бағыт әсіресе өзекті болуы осыған байланысты болады: Кеңес психологиясында тұлғаның автобиографиялық типтеріне байланысты зерттеулер аз болса да, қазіргі кезде ол қарқынды дамуда; Ресей мәдениетінде ( ұлтында емес, тәрбие мен тұлғаның өсу мәдениетінде) тұлғалық мүмкіндіктерінің өзіндің іске асуы туралы мәселе өзекті болап табылса, тұлғаның ішкі дүниесінің мәселесі өте маңызды болып табылады. Кеңес психологиясында тұлғаның дамуында басты мәдени-тарихи қағидаларда көрініс табады, тілдік және сөйлеу дамуымен де байланысты. 12 дәріс. Тұлғалық өсуге арнай клубтар құрудың психологиялық маңыздылығы Тәжірибе (тұлғалық өсу технологиясы) Өкілдері Көбірек білу (әдебиеттер мен пайдалы сілтемелер) Дамыту орталығы Пайдаланылған әдебиеттер Жеке мінездің, қабілеттердің және әлеуметтік - Меннің дамуы. Бағалауларға тәуелділік. Біз басқа адамдардың бағалауына тәуелдіміз. Егер бізді жақсы бағаласа, біз мәз боламыз, үлкен, әдемі, ақылды бола түсемиз, біз өзімізге жағымдымыз өйткені біз өзімізді басқалардың сөзімен сараптаймыз.Қызғаныш. Өзімізді басқалармен салыстыра отырып біз оларды өмірде жеңімпаздар ал, өзімізді - жеңілгендер деп есептейміз. Перфекционизм ойы. Кемелдік туралы анық елестетулер, осы кемелденуге деген талпыныс, өз-өзіне көңілі толмау. Өз қалауларыңның иесі қалай болуға болады. Әр адам бақытты болғысы келеді, тіпті оны өзіне және ешкімге мойындамасада. Менмендік. Сезімтал адамның беріктігі. Табыссыздық. Табыссыздық біз бейсанамызда табыс деген ойды иемденгенде ғана пайда болады. Қалау бойынша қарым -қатынасты сәндеу. Яғни, бұл дегеніміз қарым-қатынастың өзін түсінбеу, қарым-қатынаста соқыр болу деген сөз. Аурудан қашу.Өзіне деген ипохондрия, қарсыласу, үрей, жағымсыздық және бар нәрседен қашу болып табылады. Басқаны өзгертуге тырысу. Егер біз басқа адамды өз қалауы бойынша жібере отырып, өзіміздің ішіміздегі тиым салулардың түрлерін, барлық көңіл толмауларды және тітіркендіргіштерімізді бақылайтын болсақ - онда біз міндетті түрде өсеміз, біз көп нәрсені үйренеміз, ересек адам боламыз. Махаббат үрейі. Махаббатқа деген үрей осыған өте қызығушылығы басым адамдарда болады. Теріс ниеттілермен қатынасқа түсер алдындағы үрей. Бұл өзімізге назар аудармағанда, өзіміздің ішікі әлеміміз туралы ұмытқанда пайда болады бізді қоршаған әлемге толығымен ұмтыламыз. Өз баласы үшін ұялу. Біздің эгомыз басқалар біз туралы жаман ойлар ойлап қалады деп күйзеледі. 13 дәріс. Мамандардың перспективалары мен тенденцияларын дамытуға тұлғалық өсудің әсері. Зерттеу обьектісі: Д.Б.Эльконин бойынша тұлға дамуы. Міндеті: • Психологиядағы жеке тұлға туралы ғылыми түсініктерге тоқталу; • Жеке тұлға дамуындағы Д.Б.Элькониннің көзқарастарымен танысу; • Д.Б.Эльконин бойынша тұлғаның даму кезеңдеріне сипаттама беру; • Балалық шақтағы қиыншылықтарды түсіну; • Мектепке дейінгі кезеңдегі тұлға дамуындағы қиыншылықтарды қарастыру: • Тұлғаның қалыптасуындағы ойынның әсері туралы мағлұмат алу; • Соның ішінде, ойын жайлы: Гроос, Бойтендайк теорияларымен танысу; Жеке тұлға дамуындағы Д.Б.Элькониннің көзқарастары. Д.Б.Элькониннің жеке тұлға туралы көзқарастарын талдамас бұрын өмірбаянына қысқаша тоқталып кетейік. Даниил Барисович Эльконин 1904жылы Ресей елінде Полтавск губерниясында дүниеге келді. Осы жерде алғаш білімін алып, кейінірек А.И.Герцин атындағы Ленинград педагогикалық институтінде оқыды. 1929жылыдан бастап осы институтта жұмыс істеп жүріп, Л.С.Выготскиймен бірігіп балалар психологиясын зерттеген. 1940жылы өз дессертациясын мектеп оқушылары сөйлеуінің дамуы тақырыбында қорғайды. Ұлы Отан соғысы кезінде әрекеттік әскер қатарында болып, медаль, ордендермендер марапатталды. Ал 1946 жылдан бастап АПН - де психология факультетінен сабақ бере бастады.1962жылы докторлық диссертациясын қорғап, психология ғылыми академиясының мүшесіне кірді. Өзінің балалар психологиясына арналған зертетеулерін Л.С.Выготский оқушылары А.Н.Леонтьев, А.Р.Лурия, П.Я.Гальперин, Л.И.Запорожец сияқты психологтармен бірге жүргізді. Б.Д.Эльконин шет елдің балалар және педагог психологтарымен тығыз қарым-қатынаста болды. Әсіресе Л.С.Выготский теорияларына сүйенген АҚШ психологтарымен. Соның ішінде ерекше айтатындары Дж. Брунер, М.Коул, Дж. Вертчем. Эльконин өзінің көзқарастарын дамыта отырып, бала психикасының даму периодизация теориясын жасады. Ол жас және жастық ерекшеліктер деген қатынастық түсінік қана, жалпы жасқа тән ортақ жастық ерекшеліктерді бөліп көрсетуге болады деді. Ғалым бала жасерекшелігінің дамуын, тұлғаның жалпы өзгеруіне өмірлік позицияның өзгеруі, қарым – қатынас принциптері мен қоршаған орта құндылықтары мен әрекет мотивтерінің өзгеруі әсер етеді деген болатын. Бала психикасының дамуы бірқалыпты өтпейді: эволюциялық, қалыпты, жылдам немесе критикалық кезеңдер орын алады. Эволюциялық даму кезінде бала психикасындағы өзгерістер біртіндеп жинақталып, бірден үлкен қадам болған кезде, бала белгілі бір жас ерекшелік шекарасынан өтеді. Критикалық өзгерістер айқын байқалып, баланы тәрбиелеу қиынға соғады. Д.Б.Эльконин өз теориясында бала дамуының әлеуметтік тарихи жағдайына сүйенді. Әрбір тарихи кезең, әрбір мәдениет бала психикасының дамуында, қоғам талаптарынан тыс, өз заңдарын қалыптастырады. Оның айтуынша, соңғы жылдарда жастары қатарлас балалардың психикалық ерекшеліктері бірнеше онжылдықтар бойы өзгеретінін айтқан. Қазіргі балалар өзі сияқты, елу жыл бұрынғы баланың жасынан қарағанда көбірек ақпарат алады және өңдейді деген. Сондықтан ол, өзінің периодизация теориясында балалардың әрқайсысының жеке психикалық ерекшеліктеріне емес, бірақ, оның даму заңдылықтарын ескерді. Д.Б.Эльконин балалар психологиясын өте терең зерттеген. Оның ойы бойынша әр кезеңнің өзіндік ерекшеліктері болады. Төменде көрсетілген Д.Б.Элькониннің жіктеуі: 1. Тікелей эмоционалды қарым-қатынас – нәрестелік кезең (0-1жас); 2. Заттық - манипулятивтік қарым-қатынас - ерте балалық шақта (1-3жас); 3. Ойын - мектепке дейінгі кезеңде (4-6жас); 4. Оқулық іс-әрекеттер – төменгі сынып оқушылары (7-11жас); 5. Интимді - тұлғалық қарым-қатынас - жеткіншектік кезеңде (11-15жас); 6. Оқулық - кәсіби іс - әрекет – жасөспірімдік кезең (16-18 жас); I. Д.Б.Эльконин бойынша тұлғаның даму кезеңдері: I.1 Балалық шақтағы қиыншылықтар. Балалалық шақтағы психикалық даму- балалық шақтағы психологияның фундаменттік мәселелері болып табылады. Оның өңделуінде теоретикалық маңызы зор. Себебі, психикалық даму деңгейін анықтау және оның басты заңдылықтарын көрсету бір кезеңнен екіншіге ауысуға мүмкіндік береді. Қазіргі кезде балалық психологияда кезеңдік құрылым кең қолданылады. Психикалық даму үрдісі көптеген жылдар бойы жинақталған үйрету және тәрбиемен тығыз байланысты. Осы кезде өзіне тән кезеңдік қиыншылықтар кездеседі. Яғни, Д.Б.Эльконин бойынша, баланың тарихына анализ жасау, барлық даму деңгейде кездесетін, құрылымды түсінуге мүмкіндік береді. Баланың даму үрдісін ең бірінші, деңгейлік үрдіс деп қарастыру керек. Бұл жерде балалар психологиясы үшін ең маңыздысы – бір деңгейден екінші деңгейге өту болып табылады. Бала өмірінде белгілі жасы немесе даму кезеңі – салыстырмалы тұйықталу кезеңі. Қандайда болмасын даму кезеңі келесі көрсеткіштермен сипатталады: 1. Белгілі әлеуметтік жағдай дамуымен немесе ересектермен бұл даму деңгейінде қандай қарым-қатынаста болатынына байланысты. 2. Іс-әрекеттердің негізгі немесе басқарушы типтері (іс-әрекеттің бірнеше типтері байқалады, ол даму деңгейінің белгілі кезеңдеріне байланысты); 3. Негізгі психикалық жаңа ілімдермен (әр деңгейде ол ерекше тұлғадағы психикалық үрдістердің құрылымына байланысты болады.) Бұл көрсеткіштер күрделі қарым-қатынаста болады. Яғни белгілі әлеуметтік жағдай туындайды, сол кезде балада өмірге деген басқаша көзқарасы туындайды, үлкендерден басқа қатнасты талап ете бастайды. Балалық шақтың көптеген сұрыпталу болады. Соның ішіндегі негізгі екеуін көрсетуге болады: o Моносимптомдық немесе бір белгілі. “Энергетикалық баланс” терминімен ұқсас болып келеді. Оның негізін П.П.Блондский салды. Яғни балада болатын сүйектенумен сипатталады. Яғни баланың тісінің шығуы. Бұл кезең психиканың дамуына мүлдем қатысы жоқ болып келеді. o Полисимптомды-балалар психологиясын сипаттауда қолданады. Дағдарыстық кезеңдердің даму тарихына сүйенсек, келесідей кезеңдерге бөлуге болады: 1жастағы дағдарыс (жүре бастауы, сөйлеп үйренуі); 7жастағы дағдарыс (мектепке баруымен сипатталатын.); соңғысы жыныстық мүшелері дами бастаған кезде. Кейінірек 3жастағы дағдарысты анықтады(Эдитов комплексі.), соңғы жылдары баланың дүниеге келуінде жатқызуға болатынын көрсетті. Қәзіргі уақытта балалық кезеңді келесідей бөлуге болады: 1. жаңа туған баланың қиыншылықтары-бала жаңа ортаға түседі,қоректенуі, демалуы барлығы өзгеше бола бастайды. Осы уақытта оған жаңа өмір жағдайларына үйрену керек. Бұл кезеңнің қиыншылықтары бітіп, екінші кезеңге ауысуы баланың күле бастауы мен ересектердің іс-әрекетіне елеңдей бастауымен сипатталады. 2. Нәрестелік қиыншылықта- Бұл кезеңде әсіресе айтатын жай, баланың қолымен, аяғымен белсенді жұмыс атқара бастайды, манипуляциялық іс-әрекеттерде байқала бастайды; 3. ерте балалық шақ (1-3жас)Бала сөйлеп үйрене бастайды, еркелеу, қырсықтық мінез танытады, сүйікті ата-анасын, апаларын балағаттай бастайды, бала басталған іс-әрекетті, жұмыстарды бітіріп үйренеді. 4. мектепке дейінгі қиыншылықтар. 2.2. Мектепке дейінгі кезеңдегі қиыншылықтар. Бұл кезең Пиаже бойынша балалық кезең мен мектеп оқушысы арасындағы көпір болып келеді. Яғни ол ойын және шындық, нағыз.Бірақ балаға ойын шындық өмірден жақынырақ болып келеді. Бұл мәселе бойынша отандық психологияда Л.С.Выготский сөз сөйледі. Оның ойынша, бала дамуының нағыз мәнділігі ес, зейін, ойлау сияқты үрдістердің жеке дамуы емес, бала тұлғасының толығымен дамуы. Мектеп жасына дейінгі қиыншылықтарға жаңа жүйе функцияларының пайда болуы жатады. Оның негізіне ес жатады. Ес ақыл-ойдың, сананың негізіне айналып, психикалық дамуды сипаттауы бұл жас ерекшелік кезең. Бірінші орында, балада ойлау өзгеріске ұшырайды: жалпы елес бойынша жүзеге асыруға үйренеді. Бұл бала тәжірибесінде кездеспеген қарап, көру арқылы ойлауды қамтамасыз етеді. Екінші орында, баланың қызығушылықтары мен қажеттіліктерінің қайта құрылуы. Қызығушылықтардың анықтала басталуы “балаға қандай да болмасын жағдай тудырылғанда балаға маңызды сол бола бастайды, ең бірінші эффективті қарым-қатынас пайда болады, қызығушылықтардың алмасуы және өзгеруі байқалады.” Үшінші кезекте, бала іс-әрекеттің жаңа типіне, ойланып барып іс-әрекетті жасауға көшеді. Бұлар ойлағанды жүзеге асыруда, жағдайға байланысты ойлар пайда болғанда байқалады, Бұл типті шығармашылық деп те айтуға болады. Сонымен қатар бұл кезеңде баланың ішкі қызығушылықтары табиғат туралы және жалпы өзі туралы алғашқы көзқарастары қалыптаса бастайды. Мектепке дейінгі кезеңде енді бір маңызды үрдіс - оқу болып табылады. Бұл жерде маңыздысы- бала оқу бағдарламасы бойынша оқуы тиіс. Бірақ оқу бағдарламасын оқи алу қажет емес, сонымен қатар тұлға ретінде соған дайын болу қажет. А.В.Запорожец, А.Н.Леонтьев, Д.Б.Эльконин зерттеулерінің қорытындысы бойынша, бұл мектепке дейінгі кезеңде тұлға болып қалыптасуының алғашқы қадамы басталады. Сонымен қатар барлығына белгілі шығарушылық іс-әрекеттер дамиды. Ол бала тұлғасын басты психологиялық жағынан қамтамасыз етеді. Мектепке дейінгі кезеңде алғашқы қарым-қатынастар орнайды, субьектінің жоғарғы бірлігі – тұлғаның бірлігіне жатады. III. Тұлғаның қалыптасуына ойынның әсері: 3.1. Ойын жайлы: Гроос, Бойтендайк теориялары. Ең біріншіден “ойын” сөзіне тоқталатын болсақ, бұл сөздің мағанасы өте кең. Көбінде ойын-сауық мағанасында, музыкалық шығармаларда рөліне кіріп орындауды білдіреді. Бірақ түсіндірмелі сөздікке жүгінсек, бұл сөздің тура және ауыспалы мағынада қолданылуын байқаймыз. Мысалы, “отмен ойнау”- бір нәрсеге үстірт қарау, “өмірмен ойнау” – тәуекелге бару т.б. сөз тіркесінде ауыспалы мағанада қолданады. Біздің жағдайда тура мағанада, белгілі құрал, ойыншықтар арқылы ойнауды білдіреді. Адам баласының және жануарлар арасындағы ойынды зерттеу көптеген философтар мен психологтардың қызығушылығын тудырды. Бірақ, әлеуметтік психологияның зерттеу пәніне XIXғ. соңында К.Гроос теориясынан кейін саналды. К.Гроосқа дейін Д.А.Колоцца балалар ойынын зерттеуге тырысты. Осы К.Гроос теориясында Д.А.Колоццаның ойларынан да негіз бар. К.Гроостың ойын теориясы XXғ. бірінші жартысында белгілі болды және жақсы тарала басталды. Ойынға жалпы сипаттама беріп, теориясының негізін жаттығулар және өз-өзін тәрбиелеу деп түсіндірді. “Жаттығулар теориясының” негізгі мәні К.Гроос бойынша төмендегідей; 1. Әр тірі зат оның іс-әрекетіне орындылық беретін туғанда берілетін қасиеттері кездеседі; ең жоғарғы жануарларға бұл даму кезеңі кезінде байқалатын шектен тыс күші жатады... 2. Жоғарғы тірілер үшін, соның ішінде ерекше айтатын адамда туа болатын, қандай керек болғанымен өмірлік қиын жолда жүзеге асыра алмайды. 3. Әр бір тірілерде балалық кезеңі байқалады, ол өмірлік маңызды, бұл көмек, ата-анасының көмегімен жүзеге асады. Ал ата-анасы оны өз тәжірибесінен алады. 4. Балалық шақ өмірге қажетті тәжірибемен өзін қамтамасыз етуге көмектеседі.Сондықтан адамға ерекше ұзақ уақытты балалық шақ берілген. Ойын мәселесінде К.Гроос теориясына сүйенбеу мүмкін емес, ол ойынның жұмбақтарын шешпеді және ол бүгінгі күнге дейін шешілмеген болып келеді. Бірақ ойын мәселесін түсінді және өз теориясында балалық шақтағы ойынның маңызын бөліп-бөліп көрсетті. Қалай сыншылдар айтпаса да К.Гроос теориясында үлкен кезекте ойынның психикалық дамуындағы рөлін зерттеп, жазды. К.Гроос өз бетінше ойын іс-әрекет ретінде теория шығармады, тек іс-әрекет белгілі, биологиялық маңызды функция ретінде тоқталды. Оның теориясы ойынның маңызы, рөлі туралы жазылды, бірақ ойынның табиғаты туралы сөз қозғалмады. Ойынның биологиялық теориясын қалдыруға болады, егер, ойын баланың басқа ішкі жанындағы болып жатқан психикалық үрдістермен байланыста болса және ойын психологиясын бала психикасын түсіндірудің негізгі нүктесіне айналдыруға болса. К.Гроос ойынша, ойын барысында туа берілетін реакциялармен “жаңа дағдылар қалыптаса бастайды - әсіресе жаңа үйренген реакциялар”. Және ол өз теориясында ойын дамуға өте үлкен әсер ететінін тапты, ұғынған жоқ, тапты. Ал осы К.Гроос теориясын терең сынаған К.Бюлер болып табылады. Оның ойынша жүзеге асыру барысында одан қанағаттанушылық алуға бағытталған іс-әрекет- ойын, деген жаңа анықтама берді. Бірақ ол ойын деп, тек кішкене балаларда кездесетін манипулятивтік және функциональді ойынды ғана санаған. К.Гоорс теориясы Ф.Бойтендайк теориясын ұсынғанға дейін ең дұрысы деп есептелген. Бірақ Ф.Бойтендайк жалпы, жаңа ойын теориясын ұсынды. Бұл теорияға Клапаред өз ойын білдірді. “Ф.Бойтендайктың ойынға арналған теориясында ойынның табиғаты және мәніне тоқталады, мағлұматқа толы, өте көркем жазылды,”-деген анықтама берді. Ф.Бойтендайк К.Гроос териясының кейбір бөлімдерімен келіспеді. Біріншіден, кейбір жануарлар ойнамаса да туа болатын инстинктері болады. Яғни, К.Гроос теориясына қарсы шықты, жаттығулар инстинктивті іс-әрекеттің дамуына еш әсер жоқ екендігін дәлелдеді. Осыдан, инстинктивті іс-әрекеттер, жүйке –жүйелік даму жаттығуға қатысты емес дамиды. Екіншіден, ойын мен жаттығулардың әрқайсысына тоқталып, екеуінің бір-бірінен айырмашылығын көрсетті. Мысалы, түлкінің баласы жаттығуы үшін анасымен аң аулаға барады, бұл жағдайда ол ойын емес. Бұл көрсеткен айырмашылығы өте үлкен және ерекше көңіл бөлуді талап етті. Тағы бір ерекшелігі К.Гроос ойын балалық шақты түсіндіреді десе, Ф.Бойтендайк балалық шақ ойынды сипаттайды, тірі ойнайды, өйткені әлі бала, деп түсіндіреді. Яғни, Ф.Бойтендайк бойынша, ойын- бала кезде болатын, өте таныс және мүлдем таныс емес затты қолданбай, орташа таныс затты қолдану арқылы жүзеге асатын үрдіс болып табылады. Қазіргі кездегі шешілмеген және көкейкесті мәселелердің біріне функционалды және онтогенетикалық, жасерекшелік даму мәселесі жатады. Онтогенетикалық дамуды функционалды дамусыз қарастыру мүмкін емес, ал баланың психикалық дамуы деп қарастырсақ, ол өткен ұрпақтан тәжірибесін, заттармен әрекет жасауын, мәдениет туралы мағлұматтарын, ғылым, даму және соны ұғынуды үйренеді. Ресей психологтары ұсынған ойлаудың дамуы кезеңі (тәжірибелі - әрекеттік, қарау-сипаттау, сөздік - логикалық) мен функционалды қалыптасу барысындағы кезеңді салыстырсақ, екеуінің ұқсастықтарын байқауға болады. Ойын барысында баланың әрекетін байқасақ, бала ойыншықтарды қолдана отыра, бір зат құруға тырысады. Анализдейтін болсақ, ойыншықты бас кезеңінде “өзі құраған аты” бойыншы айтып, қолмен көрсетсе, кейінірек өз атымен атай бастайды. Яғни, ойын-бастапқы кезде аралық мінезде болып, кейін ойлау әрекетінің мінезімен сипатталады. Осыдан ойын дағдыдан ойлау әрекеттерінің дамуына, одан әрі қарай дамуына көмектеседі- ол ойлау әркеттері мен сөйлеу арқылы жүзеге асады. Баланың интеллектуалды дамуы барысында ойынның рөлі мәселесінде ерекше қызығушылықтарды Дж. Брунер көзқарастарынан байқауға болады. Ол осы мәселе бойынша тәжірибе жүргізді, мектепке дейінгі кезеңдегі балаларға интелект типін анықтауға арналған есеп беріледі (Мысалы, Келер есебі сияқты). Балалардың бірінші тобы есеп шешілер алдында, ересек адам таяқты қапсырмамен біріктіргенін көрді, екінші топ өздері таяқты қапсырмамен біріктіріп көрді; үшіншілер, ересектер есепті толығымен қалай шешіп жатқанын көрді; төртіншілер, есепке қатысты емес матамен ойнау мүмкіндігі берілді; бесінші топ матаны есептің шешілуіне дейін мүлдем көрмеді. Нәтижесінде, төртінші топпен үшінші топ балалары басқа топ балаларымен салыстырғанда есепті жақсы шығарған. Осы сияқты көптеген зерттеулерінен кейін Дж.Брунер баланың интеллектуалды дамуына ойынның маңызы өте зор деген тұжырымдаманы дәлелдеді. Ойын сонымен қатар зейін дамууына да әсер етеді. Мысалы, бала ойнау барысында бір ойынға ғана бағытталып соны ойлайды, шешімін іздейді. Яғни зейіннің тұрақталуына көмектессе, екінші ойынға ауысуы барысында зейіннің ауысуын да байқауға болады. Ойнап отырғанда баланың бір уақыт көлемінде ақпаратты қабылдайды - зейіннің көлемі байқалады, сол уақыттағы баланың ойынға деген толығымен үңілуі – зейіннің жинақылығын қалыптастыруға мүмкіндік береді. Ойын барысында болатын текшелерді құрау бас кезеңінде қиынға түседі. Соңына шейін шыдап, соларды құрау ерік- жігердің дамуына көмектеседі. Білмегенін сұрап, қарым-қатнасқа түсуі баланың сөйлеуге, қарым-қатнасқа оңай түсуге мүмкіндік береді. Яғни балаға болашақта тұлға болып қалыптасуына көмектесетін танымдық үрдістердің дамуында да маңызы зор. Қорытынды. Қорытындылай келетін болсам, тұлға қалыптасуын түсіндірген бағыттардың, психологтардың ішіндегі тұлға психологиясының, жалпы психология ғылымының дамуына ат салысқандардың бірі - Д.Б.Эльконин ұсынған тұлға дамуы кезеңдері мен көзқарастарының орны ерекше. Әсіресе бұл жолда ерекше көңілді балалар психологиясына бөліп, бала кезден жастық шаққа дейінгі даму кезеңдерін ұсынды. Өз жұмысында ол алғаш сөйлемейтін, естімейтін балаларды зерттеп, кейінірек дені сау балалармен салыстырған. Оның ойынша дені сау балаларды зерттемес бұрын, ауыру балаларды зерттеп қана екеуінің бір-бірінен айыармашылығын байқауға болады. Өзінің балалар психологиясына арналған зертетеулерін Л.С.Выготский оқушылары А.Н.Леонтьев, А.Р.Лурия, П.Я.Галтперин, Л.И.Запорожец сияқты психологтармен бірге жүргізді. Б.Д.Эльконин шет елдің балалар және педагог психологтарымен тығыз қарым-қатынаста болды. Әсіресе Л.С.Выготский теорияларына сүйенген АҚШ психологтарымен. Соның ішінде ерекше айтатындары Дж. Брунер, М.Коул, Дж. Вертчем. Сонымен қатар әр кезеңдегі өзіне тән ерекшеліктерінде (мысалы, баланың нәрестелік кезеңнен ерте балалық жаққа өту барысында жүре бастауы, сөйлеп үйренуі сияқты ) атап көрсетті. Өз еңбектерінде ойынның маңызына да тоқталып өтеді. Бұл ойын тұлға болып қалыптасу жолындағы қажетті танымдық үрдістердің де дамуына тигізетін маңызы зор. Бірақ бұл мәселе де толығымен зерттелініп бітпеді. Себебі, Д.Б.Эльконин Ресей елінің психологы болғандықтан біздің елімізде барлық айқан тұжырымдамалары, зертеген зерттеулерінің барлығ кездеспейді. Бірақ болашақта тұлға психологиясын түсіндіруде маңызы өте зор болғандықтан, біздің мемлекетке барлық зерттеулері де әкелінеді дегенге сенімдімін. Жұмысымды бір сөзбен қорытындылайтын болсақ, алға қойылған мақсаттарға жеттік, өз ойымызды дәлелдедік деп ойлаймыз. Бірақ әлі де зерттеуді қажет ететін мәселелердің бірі 14 дәріс. Тұлғалық өсудегі“кедергілер”, қарым қатынастағы қақтығыстар туралы. Қоғам даму үстінде, көптеген жаңа құбылыстар, өзгерістер енуде. Соған байланысты жаңа мекемелер, ұйымдар ашылып, жұмыс істеуде. Көптеген білікті мамандар қажет. Өз істерінің шебері болғанымен бір мекемеде қарым-қатынасқа түсіп, жұмыс істеу қиынға түседі. Себебі әрқайсысының өз мінезі, темпераменті, қимылының жылдамдығы, жұмыстағы міндеттері болады. Осының барлығын қадағалап, мекемедегі қақтығыстардың алдын алу жолын күні бұрын қарастыратырып отыратын, тиімді жұмыс атқаруға көмектесетін маман - психолог қажет. Мекеме, ұйым түрлер өте көп болғандықтан сол салаға сәйкес білімді психологтар қажет. Яғни осыдан психологияның көптеген салалары пайда болып, даму үстінде. Туғаннан өмірінің соңына дейін өтетін жолды қарастырып, тұлға болып қалыптасуын әр түрлі бағыттар бойынша қарастыратын психология саласы- Тұлға психологиясы. Тұлға психологиясының басты мәселелерінің бірі- көптеген бағыттар бойынша тұлғаның қалыптасуы. Д.Б.Эльконин ешкімге ұқсамайтын өзіндік даму кезеңдерін ұсынды. Әсіресе ерекше көңілді өзі балалар психологы болғандықтан болар, нәрестелік кезеңге және мектепке дейінгі кезеңге бөлді. Балалар психологиясын түсіну арқылы ғана тұлға психологиясын ұғынуға болады. Фёдор Ефи́мович Василю́к тұлғалық өсудегі “кедергілер” Жоспары: I . Кіріспе бөлім; II.Негізгі бөлім: А) Өмірбаяны мен ғылыми іс – әрекеті; Б) Уайымдау психологиясы (кризистік жағдайларды жеңу аналогиясы); III Қорытынды; IV.Қолданылған әдебиеттер. Фёдор Ефи́мович Василю́к — орыс психотерапевті, психологиялық ғылым докторы,Москва қалалық психология - педагогикалық Университетінің индивидуалды және топтық психотерапия кафедрасының меңгерушісі. Өмірбаянына тоқталып кетсек: 1981 – 1987 жж. – Психиатриялық ауруханада клиникалық психолог болып жұмыс жасады. 1986 – 1988 жж. – өз мемлекетінде алғаш мамандандырылған әлеуметтік – психологиялық орталықтардң ашылуына ат салысады. 1990 ж. – психология мен психотерапия орталығын ұйымдастырған. 1991 ж. – «Москвалық психотерапевтік журнал» ашты. 1993 ж. - РАО психологиялық институтының қызметкері болды. с 1994 ж. — психологиялық кеңес беру және психотерапевтік лабораторияның меңгерушісі болды. 2007 ж. – Докторлық дессертация қорғайды,( Понимающая психотерапия: опыт построения психотехнической системы».) Ғылыми іс –әрекеті Психологиялық ғылым методологиясы аумағынды Ф.Е. Василюк академиялық және психотехникалық схизисті(бөлшектену) қарастырады. Ол « психологиялық практика» түсінігін « практикалық психология» түсінігімен салыстыра отырып ғылымға енгізді.Практикалық психология– оның психологиялық практикадан(психотерапия, психологиялық кеңес беру) айырмашылығы, психологтың басқа әлеуметтік практикаларда болуы(медицинада, педагогикада және тағы басқа). Сонымен қатар, Ф.Е. Василюк уайымдауларды іс – әрекет ретінде қарастыру туралы теорияны дамытты. Ол « өмірлік әлемдер», кризистік жағдайлар түсінігі мен типологиясын ойлап тапты. Соның ішінде, адамның «өмірлік әлемдеріне» байланысты кризистердің типологиясын бөліп қарастырды. Ф.Е. Василюк сана деңгейлерінің функциялануының жеке, өзіндік құрылымын берді: рефлекця деңгейі,саналану, жанама уайымдаула, бейсана. Уайымдау психологиясы (кризистік жағдайларды жеңу аналогиясы). Біздің анализіміздің негізі, ол, қарапайым тілде « уайымдаулар» деп аталатын процесстер.Критикалық жағдай мәселесін қарастырғанда , жалпы мағынада ол мүмкін емес ситуациялар ретінде түсініледі. Ондай жағдайда субьект өзінің ішкі қажеттіліктерінің ( мотивтер,ұмтылулар,құндылықтар) жүзеге аспауынан болады. Уайымдауларды айтқанда біз , 4 негізгі ұғымды қарастырамыз: Стресс; Фрустрация; Конфликт; Кризис. Стресс. Категориялық негіздердің анықталмағандығы мен шектеулер стресс түсінігіне қатты әсер етті. Стрессті алғашында ағзаның зиян агенттердің әсеріне спецификалық емес жауабы ретінде қарастырды. Қазіргі кезде стрессті белгісіз жағдайлардың бәріне тән етіп көрсетеді. Р. Люфттың айтуы бойынша: " стрессті көбі адаммен өз төсегінде жатпаған кезде болатын жағдайлар деп түсінеді»десе, ал Г. Сельенің айтуы бойыншы, « адам тіпті ұйықтап жатқан кезде де, белгілі бір жағдайды бастан кешіреді, стресстің жоқ болуын өліммен теңестіреді». Қоршаған ортаның кез келген шарттары, экстрималды ситуациялар тек ғана өмірге бейімделмеген немес «оңай» өмір сүріп үйренген адамдар ғана стресстік жағдайларға көп түседі дейді. Фрустрация Фрустрацияның негізгі себептері ретінде, алдыға қойған мақсатына жетуге деген мотивацияның қатты болуын және оған жетудегі кездесетін қайшылықтар мен кедерлілерді қарастырамыз. Осыған сәйкес фрустрациялық жағдайлар фрустрациялық мотивтер мен кедергілер сипатына байланысты классификацияланады. Бірінші аталған классификацияға, А. Маслоу бойынша аталған,туа берілетін қажеттіліктер(қауіпсіздік, сыйластық, махаббат және т.б) жатқызылады. Олардың фрустрациясы патологиялық жағдайға алып келеді. Ал, екінші айтылған кедергілерге физикалық кедергілер( түрме де болу), биологиялық( ауру, қартаю), психологиялық(қорқыныш, интеллектуалды жетіспеушілік), әлеуметтік( заңдар, тнормалар) жатқызылады. Фрустрациялы мінез - құлықтың келесі түрлерін атап көрсетеміз: а) қозғалғыштық қозулар - мақсатсыз, жинақталмаған реакциялар; б) апатия; ; в) агрессия және деструкция; г) стереотиптік — қалыптасқан мінез –құлықты қайталауға деген тенденция; д) регрессия. Конфликт. Конфликтің психологиялық түсінігін қалыптастыру біршама қиын. Конфликт –ол бәр нарсенің , басқа біреумен соқтығысуы. Конфликт теориясының негізгі 2 сұрағы - нақты не соғысады және сол соқтығысудың маңызы қандай. Кризис. Кризис теориясы тарихының дамуына негізі 4 интеллектуалды қозғалыс әсер етті: 19 Эволюция теориясы , оның индивидуалды және жалпы адаптацияға әсері. 20 Адамның мотивациясының өсуі мен оған қол жеткізу. 21 Өмірлік циклдерге қатысты адамның дамуын зерттеу. 22 Экстремалды стресстерді бақылау. Дж. Якобсон бойынша, кризис теорияларының ерекше қырлары келесілерге байланысты: "ол индивидке қатысты болады, бірақ кей кездерде ол кіші мен үлкен топтарға және отбасына байланысты қолданылады; " кризис теориялары тек ғана кризистен кейін болатын патологиялық қорытындыларды емес, тұлғаның өсуі мен даму мүмкіншіліктерін де қарастырады; Тұлғаның ішкіі қажеттілігі - өмірлік жолын табу болып табылады. Адамды барлық қиындықтардан алып өтетін, қиындықтарғы төтеп беретін ерік болып табылады.Внутренней необходимостью жизни личности является реализация своего пути, своего жизненного замысла. Кризис - осы ерік жоғалған кезде пайда болады. Уайымдау процессі Алдынғы айтылғандардың бәрі нағыз уайымдаудың алдында болатын процесстер болып табылады.. Уайымдаудың мақсаттық детерминациясы. Уайымдаулар көптеген әдебиеттерде , концепцияларда психологиялық қорғаныс , компенсация ретінде қарастырылады. Ол саналы түрдегі процесс ретінде неге қарастырылмайды, мақсаттық детерминацияға бағынатын процесс ретінде қарасырылады. Әдебиеттерді анализдей отыра, мақсаттық детерминанттар « ішкі қажеттіліктерге» сәйкес келеді: • Қазір және осында қанағаттану; • Мотивтерді жүзеге асыру( қажеттіліктердің қанағаттануы); • Ішкі әлемді ретке келтіру; • Өзін – өзі өзектендіру. Қайғыны бастан өткеру психологиясы. Қайғыны бастан өткеру,адам жанының құпия жақтарының бірі. Өз жақынын жоғалтып, орны толмас қайғыны басынан өткеріп отырған адам қалайша жаңа өмір бастап, оны мәнге толтырады? Психология осы сұрақта қалай көмектесе алады? Отандық психологияда бұл мәселе мүлдем қарастырылмаған, ал шетел психологиясында өте жақсы зерттелген деуге болады. Солардың бірі З. Фрейдтің «Қайғы және мелонхолия» еңбегі. Ол бойынша қайғының «негізгі мақсаты» психикалық энергияны жақсы көретін адамынан,бірақ жоғалған объектен жұлып алу. Осы процесс жүріп жатқанда объект психикалық түрде бар болады, ал процесс аяғында «мен» еркін болады және энергиясын басқа объектке бағыттайды. Фрейд тек қана адамдар қалай жоғалтқан адамды ұмытады деген сұраққа жауап береді, бірақ қалай есте сақтайтындықтары туралы айтпайды. Жерлеу – лақтырып тастау, ұмыту емес, ол есте сақтау , тығып қою. Теорияның негізгі мақсаты « ұмыту» парадигмасын, «есте сақтау» парадигмасына ауыстыру. Қайғыру фазалары: • Қайғының бастапқы фазасы –шок және сенбеу. «Мүмкін емес» - бұл өлім туралы ақпаратқа жауап. Ұзақтығы бірнеше секундтан, бірнеше күнге(7-9) дейін созылуы мүмкін. Бұл фазада адамда дем алуы қиындап, судоргтық жағдай болады. Барлық қызығушылықтар,қажеттіліктер жоғалады(тәбет, сексуалды қажеттіліктер). Қоршаған шындықты қабылдау мүлдем болмайды, кейде естен тану болады • Келесі фаза – ашу ыза фазасы. Неге? Деп айқайлап, ашулана бастайды. Осы фазада адам «ол мұнда жоқ» деген оймен емес, «мен осындамын» деген оймен өмір сүреді. • Іздеу фазасы –ол адамды жоғалқанан кейін 5 – 12 күндерге сай келеді. Бұл кезеңде адам сыртқы әлемді қабылдай алмайды. Мысалы, ол жанында отырған сияқты, есікке қоңырауды есту т.б. • Қатты қайғыру фазасы(острое горе) қайғыдан 6 – апталарға дейін созылады. Реактивті депрессия болады,энергияның жоғалуы мен ағзада аурулар пайда болады. Адамда жалғыздық пен мазасыздану болады. Қорытынды, Фёдор Ефи́мович Василю́к тұлғалық өсуге әсер ететін факторларды атап өткен. Ол адамның дамуында , оның өмірінде кездесетін ішкі әлемі мен сыртқы әлемі, оның өмірінде болатын конфликтілердің, уайымдардың әсері туралы нақты атап кеткен. ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР: 1)Ф.Е Василюк «Психология переживания»; 2) http://ru.wikipedia.org/wikiцй65 болып қала бермек. Қолданылған әдебиеттер: Выгосткий Л.С. “Собранные сочинение т.2 ” / Л.С.Выготский – М., 1982ж; Еникеев М.И.” Общая и социальная психология ”/ М.И. Еникеев- Питер.,2005г; Максвелл Дж. “Психолгия индивидуальных различий ”/ Дж. Максвелл- Минск., 2004ж; Нестерова М.А. “Дискуссия о психологии рубежа ”/ М.А. Нестерова- М., 2001ж; Т-2 Купер К. “Индивидуальные различия ” / К.Купер – М., 2000ж; Первин Л.А, Джон.О.П. “Психология личности: Теория исследования” / Л.А.Первин, О.П.Джон – М., 2000ж; Поляков М.А. “Психология развития ” / М.А.Полякова – Минск, 2006ж; Психологическая наука в России XX столетия: проблемы теории и истори я. М., 1997ж 1997ж; Хрестоматия по психологий – М., 1997ж. 10. Эльконин Д.Б. “Психология игры.2-изд.” / Д.Б.Эльконин – М., 1999ж. 11. Эльконин Д.Б. “Психическое развитие в детских возрастах” / Д.Б.Эльконин- М., 1995ж; 12. Эльконин Д.Б. “Как научить детей читать” / Д.Б. Эльконин Как научить детей читать // Дошкольное воспитание 1997ж - №10- 16-20стр. 13. Эльконин Д.Б. “Как научить детей читать” / Д.Б. Эльконин Как научить детей читать // Дошкольное воспитание 1998г - №3 – 61-71стр. 14. Эльконин Д.Б. “Развитие индивидуального сознание как предмет исследования экспериментальной психологии ”/ Д.Б.Эльконин Развитие индивидуального сознание как предмет исследования экспериментальной психологии // Психологический журнал 2003ж -№ 5- 134-136 беттер. 15 дәріс. Девиантты мінез-құлықтың тұлғалық өсуіне әсерінің әлеуметтік-психологиялық себептері. Біз ХХI ғасырда ғылыми-техникалық прогресс пен компьютерлендіру ғасырында өмір сүріп отырмыз. Адамзат өзінің дамуында көп ілгері жылжыды. Жасөспірім бойында ес біле бастағанан қалыптасатын қызғушылық, кей жағдайда есейе келе үлкен өкініштерге әкеліп соғып жатады. Олай дейтініміз - кей ата-ана ойнап жүріп қасындағы баласының қолына іліккен ойыншығын алып келген баласына қайдан алдың? – не болмаса «апарып бер» деген сұрақ – бұйрықтың орынына керісінше баласына, жат әрекетін макұлдағандықтан танытса, ол баланың санасына сенім ұялатып келесі сондай іс-әрекетті қайталауына жол ашады. Олардың әртүрлі іспен шұғылданбауы немесе жан-жағындағы қоршаған ортасының, айналасындағы достарының немесе біреудің қорқыту, үрейлету қасақана қылмыс жасауына итермелеу арқылы түсіп кету болып жатады. Девиантты мінез-құлықты жасөспірімдердің типтік өзгешеліктері эмоциялық тұрғыдан ашуланшақ, білектің күшіне сену, білекті баланың алдында жалпақтау, мейрімсіздік, дөрекілік қиқарлық, сезімшілдік, менмендік қылықтарымен сипатталады. Я.И.Гилинскийдің позициясы бойынша, девиацияның көзі қоғамдағы әлеуметтік теңсіздіктің, әртүрлі әлеуметтік топтардың қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндігі айырмашылығының жоғарғы дәрежеде болуында [1]. Ауытқымалы мінез-құлықтың жалпы заңдылықтары ретінде девияциялардың әртүрлі формалары арасындағы өзара тұрақты байланыс деректері баяндалады. Бұл байланыстар бір құбылыс басқасын күшейтетін әлеуметтік патологияның бірнеше формаларының индукция түрінде болуы мүмкін. Мысалы алкоголизм бұзақылықтың күшеюіне әсер етеді.кейбір жағдайларда керісінше, кері корреляциялық тәуелділігі (адам өлімі, өз-өзіне қол жұмсау деңгейі) қондырылған. Девианттылықтың байқалуының барлық формалары экономикалық, әлеуметтік, демографиялық, мәдениеттілік және т.б. көптеген факторларға тәуелділігі де бар. В.Н.Иванов девиацияның мынадай себептерін белгіледі: бұл маргинализация ұғымында көрініс алған қоғамның әлеуметтік қарым-қатынастарындағы өзгерістер, яғни әртекті әлеуметтік патологиялардың «тұрақсыздығы», «арақашықтығы», «көшуі», «тарауы» [2]. Әлеуметтік күтілетін жағдай мен әлеуметтік қажеттіліктер деңгейінің төмендеуі маргиналдардың әлеуметтік мінез-құлқына тән ерекшеліктің бірі. Бұның қоғам үшін ең қатерлі ізі – оның рухани өмірде, тұрмыста, өндірісте байқалатын қарапайымдылығы болып табылады. Анық және жасырын формаларда өсіп жатқан жұмыссыздық қоғам маргинализациясының күшеюінің негізгі әлеуметтік көзі болуда. Басқа себептер тобы әртекті әлеуметтік патологияларды таратумен байланысты. Жекеклеп алсақ, психикалық аурулардың, алкоголизм, наркоманияның кең етек жаюы, тұрғындардың генетикалық қорларының нашарлауы. Сонымен қатар түрлі әлеуметтік ауытқулар: қаңғыру, қайыр сұрау және жезөкшелік формаларындағы әлеуметтік паразитизм кейінгі уақытта кеңінен тараған. Осыған ұқсас әлеуметтік ауытқуды өмір сүру қалпына қалыптастыратын прогрессивті орнықтылық. Бұл паразитизм әртүрлі формаларда қауіпті. Осындай әлеуметтік мәселелер (наркомания, алкоголизм, агрессия, бұзақылық т.с.с.) бізді көбіне не себепті болатыны жайлы ойландырады. Неге бала алғашқыда ашық, мейірімділікке ұмтылған болады, кейін өсе келе, мінез-құлықтың асоциалды типін меңгереді. Біздің қоғамымызда қайырымдылық, мейірімділік, бір-біріне құрметдеген ұғымдар жетіспеушілігі көбіне бала тағдырына немқұрайлы қатынасты орнатады. Балаларды мектеп-интернаттарына, балалар үйіне, сонымен қоса арнайы мектептерге жіберу мұғалдімдерді мүлдем толғандырмайтын да болды. Осыдан денсаулық сақтау, білім беру және басқада қатысты мекемелердің ұйымдары сәйкес шараларды қабылдау қажеттігі туындайды. Балалар мен жасөспірімдер арасында алдын-ала қолданылатын шаралар жұмыстарын ұйымдастыру үшін, жедел түзету, оның нәтижелілігін бағалау үшін әрқашан жағдайларды тексеріп отыру қажет. Ол үшін мектеп психологтары өз орындарында қауіп факторларының мониторингісін өткізіп отыру қажет. Қазіргі кездегі девиантты мінез-құлықты жасөспірімдерге тән ерекшелік, олардың шамамен 90%-ға жуығы мектеп, оқу бағдарламаларында үлгермеушілер. Бұлардың көпшілігінің ақыл-естері бар, дендері сау оқуға қабілетті. Бірақ араларында кездесіп қалатын бірлі-жарым жасөспірімдердің ақыл есінде көзге көріне қоймайтын ақаулары бар, сол себептен олар, үлгермеушілер қатарында қалып қойады Девиантты мінез-құлықты жасөспірімдерге мінездеме бергенде, олардың еңбекке қатысы туралы өзгешеліктеріне де көңіл аудару қажет. Қиын оқушылардың 94%-ы өзін-өзі күту, тұрмыс еңбектерін тиянақты атқаруға әдет-дағдылары жоқ болса, олардың 32-%-ы бұл еңбек түрінен әр түрлі сылтаулар айтып, бойларын аулақ ұстауға тырысады. Девиантты мінез-құлық категориясын туындататын себептер мыналар болуы мүмкін: 1) Басқа мемлекеттердің идеологиялық және моральдық теріс әрекеттері. Қазіргі заманда жастарға қатты әсер ететін фактор - бұқаралық ақпарат құралдарының кең таралуы (әсіресе теледидар арқылы батыстық, яғни Батыстың «әдемі» өмірі жайлы мифтер, т.б ) таратуы. 2) Адам санасында және өмір салтында дәурені өткен жаман әдет қалдықтарының қалып қоюы. Мұндай элементтер: ұлтшылдық, шовинизм, басқыншылық, бюрократизм және т.б. 3) Адамның әлеуметтік прогрестегі пассивті ұстанымы. Адамның қоғамдық қатынастарға және еңбекке салғырттық сияқты жаман қылықтарға бой алдыруы. 4) Тұлғаның өз даму қатарынан артта қалуы, адамдармен дұрыс қарым-қатынасқа түсе алмауы. Баланың тәрбиесіздігі, әдепсіздігі, дөрекілігі және т.б жағымсыз мінез-құлық бітімдері олардың ортадағы өмірін қиындатады. 5) Балалар мен жасөспірімдерге қоғамдық тәрбие берудегі кемшіліктер мен қателіктер. Мектеп өзінің тәрбиеленушілеріне ерте бастан әлеуметтік қажетті кәсіп таңдауына көмектесуі керек. Тек сонда ғана тәрбиеленушінің қоғамдық өмірге деген қызығушылығы артуы мүмкін. 6) Мектептегі және отбасындағы тәрбиедегі кейбір жетіспеушіліктер. Мұнда кейбір жасөспірімдер педагогикалық ұжымда жүргізіліп жатқан тәрбиелеу іс-шараларына жете бағынбайды, сөйтіп ал өзінің интеллектуалды даму жолынан қалып қояды [3]. Жанұядағы, мектептегі тәрбие жұмыстарынан кеткен қателіктер, кемшіліктер, жинақталып келіп қоғамдық тәрбиедегі қателіктері байланысып балалардың тәртібін одан әрі шиленістіре береді. Жанұядағы кеткен кемшіліктер мектеп жағдайында одан да бетер күрделендіре түседі. Себебі мектепте де баланың жеке басын сыйламаушылық кездеседі. Мектеп мұғалімдері мен жасөспірімдердің қарым-қатынастары ақыл айту мен ұрысу мен ар-ожданына тию тәрізді педагогикаға жат әрекетерімен сипаталынады. Белгілі педагог А.В.Сухомлинский кезінде баланы тәрбиелеудің екі қайнар көзі бар екенін атап көрсеткен болатын. Біріншісі – оқушыға, тәрбиеленушіге, саналы түрде әсер ету. Екіншісі –баланы қоршаған «күрделі» орта деген [4]. Девиантты мінез-құлықты балаларды тәрбиелеу процесін ұйымдастыруда педагогтар оқушылардың педагогикалық-психологиялық ерекшеліктерін ескере білулері қажет. Себебі педагог қандай да бір ықпалдар жасамасын,олар баланың ішкі жан дүниесімен сабақтасып жатуы тиіс. А.В.Сухомлинский көзімен қарайтын болсақ бірінші деп, тәрбие жан-жақты, нәтижелі болу керек. Екіншіден баланы «қоршаған ортасы» өмірдің көлеңкелі жақтарының әсер етуі – белгілі мөлшерде стихиялы сипат алады. Адамңың қоғамдық белсенділігі, оқуға, спортқа, көркем өнерпаздыққа деген қызығушылықтарын арттырады. Қоғамдық жұмыспен айналыспайтын жасөспірімдер жағымсыз істерге жақын жүреді. Жасөспірімдердің психикасы, жас балалардың да, ерсектердің де психикасынан өзгешелік бар, импульсивтік, жоғары әсерленгіштік, қызбалықа тез түсіп, көңіл күйінін тұрақсыздығы, өз-өзіне, сенімсіздік өз әрекетінің дұрыстығына жиі күмәндану тән. Олардың бойындағы психикалық қасиетер мәселен, мақсаттылық пен табандылық, тұрақсыздыққа өз-өзіне сенімділік пен сыйламаушылық, сенімсіздік пен жабырқаушылыққа жиі алмасып отырады. Бұл жағдай бала бойындағы тұракқсыздық құбылмалдығын көрсетеді. Бұл сияқты құбылмалы психикалық қасиетер- жасөспірімдердің девиантты әрекеттер жасауына өз әсерін тигізбей қоймайды. Бұл оның айқын дәлелі. Кез келген жасөспірім өз бетінше әрекет етуге,өзін-өзі реттеуге тәрбиелеуге, қабілетті өзін-өзі ұйымдастырушы жүйе ретінде таныла отырып, тәрбиеленудің тек объктісі ғана емес, сонымен бірге субъектісі болып танылады сондықтан жасөпірімді жай оқытып және тәрбиелеп қана қою аз. Сондай-ақ оны өзін-өзі тәрбиелеу мен саналы түрде айналысуға үйрету қажет. Көптеген жағдайлар сыныптас балаларымен өзіне деген нашар қарым-қатынасын, жақын қабылдап, қатты күйзеліске түсетін оқушылар да табылады. Сыныптастарына қанағаттанбағандықтан, олардың қоғамға жат әрекетінен көрініп, кейде кері әрекеттерге ұрындырады көбінесе, сабақа үлгермеушілік, жат қылықтар жасауына себепші бола алады. Осыған байланысты педагогикалық мәселелердің маңызды жақтары туындайды. Жекеленген баланы сыныпта ешкім жақсы көрмейді, ешкім достасқысы келмейді. Достарымен қатынасының болмауы ол баланың жеке басына көптеген кері әрекетерін ұялатып, ол тәртібінің өзгере бастауынан көрінеді. Жекеленіп қалған жалыздық шеккен балалар девиантты мінез-құлықты балалар санын толықтырады. Жекешеленіп бөлектенген балалар өзіне жақын ортаны тағы да басқа жақтан іздейітіндіктен қоғамда жолыққан кездейсоқ достарының да өзі сияқты болмасына кім кепіл. Кей кездері мұғалімдердің балаға сенімсіздікпен қарауы үлкен зиянын тигізеді. Соның нәтижелері баланын өзінің қоршаған барлық дүниеге қалай болса, солай қарап, мұғалімнің талабын тыңдамай, тік мінезділік, дауыс көтерушілік, ашу шақырушылық сияқты қылықтарымен көзге түседі. Біздің пікірімізіше, балаға мұғалім тарапынан бақылаудың болуы, болса да нашар болуы тағы да оның тәртіпке зиянын тигізбей қоймайды, бір қарағанда сабақтан қалу, үйге берілген тапсырманы орындамау, сабаққа кешігу, сылтау ретінде өтірік айту түкке тұрмайтын айғақтар сияқты көрінген мен оның болашаққа тигізер зияны мол. Мұғалімдердің мұндай әрекетке өз дәрежесінде назар аудармауы бала бойына еркіндікті дамытып, жауапсыздыққа, немқұрайлыққа деген сенімін артыра түседі. Қазіргі кездегі жасөспірімдердің девиантты мінез-құлықты болуының басты себебі – баланың пайдалы іспен айналыспауы десек, жоғарғыда айтып кеткендей оның бос сандалыстан көп өкініштерге ұрындырып жататыны айтпаса да түсінікті. Осы орайда В.М. Бехтеревтың «Баланы тәй-тәй басып қолына затты мықтап ұстай бастағаннан бастап-ақ үнемі еңбекке үйрету керек» – деген пікірі мен келісуге болады. Мектептен тыс уақытта кітап оқу, үйірмеге қатысу, көркем өнерпаздар үйірмесіне қатысу не болмаса спорттық көптеген түрлерімен айналысу – қазіргі кезде жасөспірімнің әрекетінен қалып бара жатқан құбылыс әрине бұл жерде бір бала өзіне пайдалы іспен айналыспай, бос сандалыс пен күй кешеді деген жаңсақ пікір тумасы керек [5]. Бала ағзаның құлдырауына әкеп тірейтін нәрсенің бірі ішімдік болса, ол өткен ғасырлардың аяғындағы көрнекті дәрігерлердің тәжірбиесімен дәлелденген. Ағза қаншалықты жас болса, оның әсері де соғұрлым жоғары болады. Әсіресе кері әсері 12-13 жас аралығында жасөпірімнің ағзасына әсері зор. 12-13 жасөспірімнің арақтың әсерінен есту қабілеті төмендейді, бойында немқұрайлық пайда болады, оқулықты нашар меңгереді. Сонымен ішімдік жасөспірімнің сана-сезімінің жетіліуіне, қалыптасуына зор зиянын тигізеді. Бұл оның айналасыадағы болып жатқан оқиғаларға өз тұрғысынан баға беруін төмендетіп, мектептегі сабаққа бармауын, қалыптастырады. Бос жүріске, кездейсоқ ортаға әуестендіреді. Мұндай әрекеттер баланың девиантты мінез-ұлықты боуына бірден-бір себептер бола алады. Жастық шақ баланың сана сезімінің жан-жақты толысып дүниеге көзқарастың өзгеріп үлкен өмірге дайындағының аяқталатын кезеңімен тығыз байланысты. Жасөспірімдердің жастық шаққа өтер кезендері ( 9-13) оның өміріне көп өзгерістер әкелері хақ. 12-13 жастағы балалар ағзасын толық қалыптасатын бұл оның сыртқы бет келбетінде көп өзгерістер енгізеді. Сондықтан жастық шақ өтпелі кезең аталып кейде ата-аналар мен педагогтар үшін «қиын» баланың қалыптасуына әср етсе «қиын» жас деген атауға иеленеді. Сонымен қорыта айтқанда, өтпелі кезеңде жасөспірімнің еліктегіш келетіні, жақсыға ұмтылу, ұқсағысы келетіні, қайталағысы келетіні белгілі. Өтпелі кезеңнін «құйын» сияқты өткінші елестерге толы болуы бала өміріне қауіп төндірері де сондықтан. Қолданылған әдебиеттер: 1. Гилинский Я.И. Девиантное поведение подростков: состояние, проблемы, перспектива //Бюллетень Защиты прав Ребенка.-СПб.,1994.-С.7-12. 2. Құлдашева Н. Жаөспірім кездегі психологиялық ауытқушылықтың түрлері //Бастауыш мектеп.-2005.-№5.11-14б. 3. Уманов Г.А. Причины преступности несовершеннолетних.-Автореф.дисс.канд.пед.наук.-М.,-1965 – 16 с. 4. Сухомлинский В.А. Балаға жүрек жылуы.-Алматы:Мектеп,1976 -215б. 5. Қайырова Ж.А. Мінез-құлық ауытқушылығының себептері //Білім беру жүйесіндегі этнопедагогика.-2005.-№4.-Б.6-52 .

Тұлғалық өсу психологиясы

1лекция слайд тулгалык осу

Тұлғалық өсу психологиясы

2- лекция слайдТұлғалық өсу мәселесі

Тұлғалық өсу психологиясы

3-лекция выготский (1)

Тұлғалық өсу психологиясы

4 леция слайд. (1)

Тұлғалық өсу психологиясы

6-слайд тулга1

Тұлғалық өсу психологиясы

9- слайд Ассаджиоли

Тұлғалық өсу психологиясы

14 слайд тулга теорясы

Конфликт жағдайларын басқару психологиясы

3 дәріс конфликт

Психология және адам дамуы

СӨЖ АДАМ ДАМУ психология

Эксперименталды психология

сож толык

Психологиялық кеңес беру негіздері

лекция кенес беру Документ Microsoft Office Word

Тұлғалық өсу психологиясы

лекция психология роста Документ Microsoft Office Word (2)

Психологиядағы математикалық әдістер

лекция матем Документ Microsoft Office Publisher

Білім беру саласындағы менеджмент психологиясы

лекция психология роста Документ Microsoft Office Word (2)

Қарым қатынас психологиясы

сурак карым катынас Документ Microsoft Office Word

Білім беру саласындағы менеджмент психологиясы

билет карерДокумент Microsoft Office Word (2)

Психологиялық кеңес беру негіздері

кенес беру психология cурак Документ Microsoft Word

Эксперименталды психология

литер

Психологиялық кеңес беру негіздері

картв обеспеч Документ Microsoft Office Word

Білім беру саласындағы менеджмент психологиясы

книго обес психология роста Документ Microsoft Word

Тұлғалық өсу психологиясы

книго обес психология роста Документ Microsoft Word

Қарым қатынас психологиясы

книго обес психология общения Документ Microsoft Word

Жалпы психология

2020 Жалпы Мит. емтихан сурактары

Тұлғааралық коммуникацияның психологиясы

Дәріс Тулгааралык ком психол Документ Microsoft Word

Қалыпты және аномалды бала дамуын диагностикалау және түзету

Карта обеспеч. Педагог.психология

Ес, ойлау және сөйлеу психологиясы

2018 психология авторы 4 (1)

Эксперименталды психология

эксперименттик психология билет

Басқару психологиясы

управление психология билет

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

емтихан 1 курс маг тенденция психология билет - копия

Басқару психологиясы

управление психология билет

Ес, ойлау және сөйлеу психологиясы

Оқыту және ес психология емтихан сұрақтары (1)

Психология

саясаттану

Эксперименталды психология

экзамен

Ми және психика

СӨЖ ми

Басқару психологиясы

1. 2023-24 емтихан Токсанбаева Н.К. ,Басқару психология

Эксперименталды психология

2 Токсанбаева Н.К. емтихан экспер психологиясы

Басқару психологиясы

21 управление психология билет

Басқару психологиясы

1. 2023-24 емтихан Токсанбаева Н.К. ,Басқару психология

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

1 Токсанбаева Н.К. емтихан казирги психол. 2024

Басқару психологиясы

2023-24 емтихан Токсанбаева Н.К. ,Басқару психология

Эксперименталды психология

эксперименттик психология билет

Жалпы психология

Жалпы психол.бакалавр 2018. психология.вопросы - копия - копия

Басқару психологиясы

2023-24 емтихан Токсанбаева Н.К. ,Басқару психология

Басқару психологиясы

Токсанбаева Н.К. ,Басқару психология

Психология

Токсанбаева Н.К. ,Рухани психология 2021-2022

Эксперименталды психология

2 к . экс Токсанбаева Н.К. емтихан экспер психологиясы

Конфликт жағдайларын басқару психологиясы

қақтығыс Токсанбаева Н.К.

Басқару психологиясы

2023-24 емтихан Токсанбаева Н.К. ,Басқару психология

Эксперименталды психология

Токсанбаева Н.К. емтихан экспер психологиясы

Басқару психологиясы

2023-24 емтихан Токсанбаева Н.К. ,Басқару психология

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

Токсанбаева Н.К. емтихан казирги психол. 2024

Эксперименталды психология

Токсанбаева Н.К. емтихан экспер психологиясы

Эксперименталды психология

Токсанбаева Н.К. емтихан экспер психологиясы

Басқару психологиясы

2023-24 емтихан Токсанбаева Н.К. ,Басқару психология

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

Токсанбаева Н.К. емтихан казирги психол. 2024

Басқару психологиясы

2023-24 емтихан Токсанбаева Н.К. ,Басқару психология

Қалыпты және аномалды бала дамуын диагностикалау және түзету

Білімберудегі емтихан сұрақтары (1)

Қолданбалы психология

колданбалы психология билет

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

1 рубикатор каз Токсанбаева Н.К. емтихан казирги психол. 2024

Жалпы психология

2018 Жалпы Мит. емтихан сурактары

Конфликт жағдайларын басқару психологиясы

емтихан сурактары қақтығысты баскару психологиясы (1) — копия

Психология

Жур..фак 2016. психология.вопросы - копия

Басқару психологиясы

Б 2023-24 емтихан Токсанбаева Н.К. ,Басқару психология (1)

Басқару психологиясы

3 рубикатор баскару 2023-24 емтихан Токсанбаева Н.К. ,Басқару психология

Басқару психологиясы

Б 2023-24 емтихан Токсанбаева Н.К. ,Басқару психология (1)

Эксперименталды психология

2 рубикатор экс Токсанбаева Н.К. емтихан экспер психологиясы (1)

Эксперименталды психология

Б Токсанбаева Н.К. емтихан экспер психологиясы

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

Б Токсанбаева Н.К. емтихан казирги психол. 2024

Басқару психологиясы

3 рубикатор баскару 2023-24 емтихан Токсанбаева Н.К. ,Басқару психология

Эксперименталды психология

Токсанбаева Н.К. емтихан экспер психологиясы

Эксперименталды психология

Эксперименттик психология итого экз 2 курс ОПС

Жалпы психология

Жалпы психология итого экз 1 курс ОПС

Эксперименталды психология

Токсанбаева Н.К. емтихан экспер психологиясы

Басқару психологиясы

21 управление психология билет

Жалпы психология

2022 Жалпы психология авторы 4

Эксперименталды психология

эксперимент литер

Ми және психика

литература Ми, психика (1)

Қолданбалы психология

литер

Басқару психологиясы

2024 литер упавление жур и ист. фак.

Басқару психологиясы

Администратор ,лидер тест

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

Токсанбаева Н.К. емтихан казирги психол. 2024

Педагогикалық психология

лекция Документ Microsoft Office Word

Ес, ойлау және сөйлеу психологиясы

2019 midt ойлау ес психология билет

Қалыпты және аномалды бала дамуын диагностикалау және түзету

Педагогикалык психология емтихан сұрақтары (1)

Қолданбалы психология

колданбалы психология билет

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

сурактар Тарихы теденция Психология 201-2020 - копия

Психология

Юр..фак магистр 2018. психология.вопросы - копия

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

емтихан 1 курс маг тенденция психология билет - копия

Психологиялық-педагогикалық коррекция

емтихан бағдарламасы 2022 ж

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

Токсанбаева Н.К. казирги психология 2021-2022 — копия

Психология

Ист..фак .Био.Гео.бакалавр 2018. психология.вопросы - копия

Психология

Фил..фак магистр 2018. психология.вопросы - копия

Қолданбалы психология

Қолданбалы психология емтихан сұрақтары

Ми және психика

ми және психика программа 2021-2022

Жалпы психология

2021 Жалпы Мит. емтихан сурактары

Эксперименталды психология

эксперименттик психология билет

Эксперименталды психология

Эксперименттік психологиясы тест —

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

Токсанбаева Н.К. казирги психология 2023-24

Ми және психика

Ми және психика емтихан сурактары билет

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

Токсанбаева Н.К. казирги психология 2021-2022 — копия — копия

Эксперименталды психология

Эмперикалық Психология слайд

Ми және психика

Ми және психика емтихан сурактары билет

Тұлға психологиясына кіріспе

2 Дистанционный курс_ силлабус(1) (1)

Ми және психика

учеб. матералы. ми және психика

Ми және психика

мозг и психика экзамен сұрақтары

Жалпы психология

Жалпы психология итого экз 1 курс ОПС

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

Форма по экзаменам

Эксперименталды психология

эксперименттик психология билет (1)

Психология

2020 психология Мит. емтихан сурактары

Практикалық психология

Емтихан бағдарламасы Практикалық психология SRA 2021-22

Басқару психологиясы

вопросы упавление Психология 201-2020 - копия - копия

Ми және психика

мозг и психика экзамен сұрақтары

Психология

2020 бакалавр психология.вопросы

Эксперименталды психология

ҚОРТЫНДЫ ЕМТИХАН БАҒДАРЛАМАСЫ экспер психологиясы

Психология

2020 психология Мит. емтихан сурактары

Басқару психологиясы

емтихан Токсанбаева Н.К. ,Басқару психология 2023

Жалпы психология

Жалпы психология итого экз 1 курс ОПС

Эксперименталды психология

Эксперименттик психология итого экз 2 курс ОПС

Қарым қатынас психологиясы

литература карым-катынас Текстовый документ OpenDocument

Конфликт жағдайларын басқару психологиясы

әдебиеттер қақтығысты баскару психологиясы

Практикалық психология

ПП Карта учебно-методической обеспеченности дисциплины

Психологиялық-педагогикалық коррекция

6 Карта учебно-методической обеспеченности дисциплины

Психология

2021литер Документ Microsoft Office Word

Ми және психика

Ми және психика емтихан сурактары билет

Эксперименталды психология

Токсанбаева Н.К. емтихан экспер психологиясы

Психология

2022 бакалавр психология.вопросы

Конфликт жағдайларын басқару психологиясы

3 курс рубикатор қақтығыс Токсанбаева Н.К.

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

Қазирги тенденция по экзаменам

Эксперименталды психология

2 курс рубикатор экс Токсанбаева Н.К. емтихан экспер психологиясы

Психология

Жур..фак магистр 2018. психология.вопросы - копия

Конфликт жағдайларын басқару психологиясы

Токсанбаева Н.К. Кактыгыс психология 2021-2022 — копия

Жалпы психология

Жалпы психология ҚОРТЫНДЫ ЕМТИХАН БАҒДАРЛАМАСЫ

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

Токсанбаева Н.К. емтихан казирги психол. 2024

Эксперименталды психология

Экспер ҚОРТЫНДЫ ЕМТИХАН БАҒДАРЛАМАСЫ экспер психологиясы

Конфликт жағдайларын басқару психологиясы

емтихан бағдарламасы Кактыгыс психология 2024

Ми және психика

Ми және психика

Басқару психологиясы

Бсқару психологиясы тест

Эксперименталды психология

Эксперименттік психологиясы тест —

Психология

тарих факультеті психологиясы тест — — копия

Басқару психологиясы

Басқару психология 2022-23

Ми және психика

ми және психика программа 2022-2023

Басқару психологиясы

Токсанбаева Н.К. ,Басқару психология 2021-2022

Басқару психологиясы

Басқару психология 2022-23

Конфликт жағдайларын басқару психологиясы

3 к. қақтығыс Токсанбаева Н.К.

Эксперименталды психология

Эксперимент психол.ҚОРТЫНДЫ ЕМТИХАН 2022-23

Психологиялық-педагогикалық коррекция

тузету емтихан бағдарламасы 2022 ж

Практикалық психология

Практикалық психология бағдарлама 22--23

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

емтихан 1 курс маг тенденция психология билет - копия

Ес және зейін психологиясы

Дәріс жоспары психол. адам дамуы Документ Microsoft Office Word

Психология және адам дамуы

Дәріс жоспары психол. адам дамуы Документ Microsoft Office Word

Ес және зейін психологиясы

Зейін және ес психология емтихан сұрақтары (1)

Жалпы психология

2018 тест ОПС 1-курс сонгы 1

Психология

Психология.вопросы 2017

Психология және адам дамуы

2017. психология.вопросы

Ес және зейін психологиясы

Карта обеспеч. Зейін ес .психология

Адамның есте сақтау психологиясы және оқыту

Карта обеспеч. Оқыту ес .психология

Психология және адам дамуы

карта. об . психол. адам дамуы Документ Microsoft Office Word

Этнопсихология

Карта учебно-методической обеспеченности дисциплины Документ Microsoft Office Word

Дене шынықтыру және спорт психологиясы

ФК и С психология авторы 4

Тұлғалық өсу психологиясы

литер тулга осу адебиет тизими

Когнитивті психология

1литература когнитив

Когнитивті психология

Когнитивтик психология_учебно-методической карты

Тұлғааралық қарым-қатынас психологиясы

2017 Тұлғааралық литер.

Педагогикалық психология

Карта обеспеч. Педагог.психология

Психологиядағы математикалық әдістер

литер матТекстовый документ OpenDocument

Педагогикалық психология

Карта обеспеч. Педагог.психология

Мектептегі психоло-педагогикалық қызмет

педагогика авторы 2016

Педагогикалық психология

педагогика авторы 2016

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы тенденциясы

история тенденция авторы1

Психодиагностика

психодиаг авторы 3

Тұлғааралық коммуникацияның психологиясы

коммуникация авторы 2

Билік психологиясы және мемлекеттік басқару

книго обес психология власти Документ Microsoft Word

Тоқсанбаева Н.Қ. «Билік психологиясы және мемлекеттік басқару» Ұсынылатын әдебиеттер тізімі. 1. Агеев А.И. Препринимательство. Проблемы собственности и культуры. М., Наука. 1991. 106 с. 2. Андерсон Р., Шихирев П. “Акулы” и “Делфины”. Психология и этика российско-американского делового партнерства. М., Дело ЛТД, 1994. 204 с. 3. Андреева Г.М. Социальная психология. М., 2003. 4. Аймагамбетова О.Х. Основы экономической психологии. Алматы. 2003. 5. Вебер М. Избранные произведения. /Общ.ред. Ю.Н. Давыдова. М.; Прогресс. 1990. 804 с. 6. Глушенко Е.В., Капцов А.П., Тихонравов Ю.В. Основы предпринимательства. М.: Вестник. 1996. 412 с. 7. Дейнека О.С. Экономическая психология: социально-псимхологические проблемы. СПб. 1999. 8. Джакупов С.М., Аймаганбетова О.Х. Введение в экономическую психологию. Учебное пособие. Алматы. 2005. 158 с. 9. Карпов А.В. психология менеджмента. М., 1999. 10. Кибанов А.Я. Основы управления персоналом. М., 2003. 11. Мощенко А.В. Основы экономической психологиии. М., 2004. 12. Практикум по психологии менеджмента и профессиональной деятельности //Никифоров Г.С. СПб. 2001. 13. Психология бизнеса. Хрестоматия. /Сельчонок К.В. Минск. 1998. 14. Позняков В.П. Психология предпринимательства //Психология. Учебник для экономических вузов /Подред. В.Н. Дружинина. СПб., 2000. С. 538-554 15. Психология предпринимательской деятельности /Под.ред. В.А. Болрова. М.: Институт психологии РАН, 1995. 175 с. 16. Рощин С.К. Психология предпринимательской деятельности //психологический журнал. 1993. т.14. № 5 17. Рюттингер Р. Культура предпринимательства. М.: эком. 1992. 154 с. 18. Самыгин С.И., Столяренко Л.Д. Психология управления. М., 2004. 19. Соколинский В.М. Психологические основы экономики. М., 1999. 20. Сыромятников И.В. Психология маркетинговых исследований и рекламной деятельности. М., 2004. Қосымша: 1. Грей К. Предпринимательство в 90-х годах. //Иностранная психология. 1997. №9. С. 37-45. 2. Друкер П. Рынок: Как выйти в лидеры. Практика и принципы. М. 1992. 349 с. 3. Журавлев А.Л., Позняков В.П. Социально-психологические трудности развития малого бизнеса в России //Психологический журнал. 1993. т.14 № 6. С. 45-70. 4. Журавлев А.Л., Позняков В.П. Деловая активность предпринимателей: методы оценки и воздействия. М.: Институт психологии РАН., 1995. 58 с. 5. Журавлев А.Л., Позняков В.П. Социально-психологические проблемы становления российского предпринимательства. //Малое предпринимательство в контексте российских реформ и морового опыта. М., 1995. С. 82-102. 6. заславская Т.И. Бизнес-слой российского общества: Сущность, структура, статус //Социологические исследования. 1995. № 3. С. 3-12. 7. Зомбарт В. Буржуа: Этюды по истории духовного развития современного экономического человека. М. Наука. 1994. 442 с. 8. Лавриенко В.Н. Психология и этика делового общения. М., 2004. 9. Позняков В.П. Новая социальная группа: признаки, мотивы действий, трудности становления. //Человек и труд. 1992. № 4-5. С. 14-17. 10. Позняков В.П. Психология предпринимательства и бизнес-консультирование //Психология и бизнес. М., 1997. 11. Позняков В.П., Филинкова Е.Б. Психология успешного предпринимательства: опыт исследования и практической работы //Прикладная психология. 1998. № 5. С. 32-43. 12. Социальная психология руководства и предпринимательства /Отв.ред. А.Л. Журавлев., Е.В. Шорохова. М., 1999. 276 с. 13. Становление нового российского предпринимательства /Отв.ред. В.В. Радаев М., 1993. 248 с. 14. Хекхаузен Х. Мотивация и деятельность Т. 1,2. М., 1988. 406 с. 15. Чирикова А.Е. Психологические особенности личности российского предпринимателя //Психологический журнал. Т. 19. ю 1. С. 62-74. 16. Чирикова А.Е., Кричевская О.Н. Социально-психологические проблемы становления женского предпринимательства. М., 1996. 94 с.

Билік психологиясы және мемлекеттік басқару

емтихан сурак Документ Microsoft Office Word

1 «Билік психологиясы және мемлекеттік басқару» психологиясының дамуына қысқаша тарихи шолу. 2 «Билік психологиясы және мемлекеттік басқару» даму тарихы 3Басшының негізгі басқару функцияларын- жоспарлау, ұйымдастыру, мотивация, бақылау. 4 Әлемдік қаржы-экономикалық дағдарыс және Қазақстанның дағдарысқа қарсы қолданылатын психологиялық шаралар 5Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы Заң. 6 Басқару психологиясы және көшбасшылық 7 Басқарудың стильдері. Басшылық және көшбасшылық. Биліктің түрлері 8 «Электронды үкімет» ақпараттық қоғамдағы мемлекеттік басқарудың концепциясы сияқты. 9 Мемлекеттік қызметтің жаңа заманға сай ақпараттық технологиялар және оларды ҚР қолданудың психологиялық ерекшеліктері 10 Жеке кәсіпорын жұмысшысына қатысты оның мінез-құлқына түрлі ықпал ету 11 Кәсіпорынның өндірістік ұжымына кіретін топқа қатысты әлеуметтік басқару тәсілдері 12 Биліктегі қарым-қатынастар және іс-әрекет. 13 Басшыларға арналған әлеуметтік-психологиялық практикумі. 14 Кәсіби оқыту жүйесіндегі басқару негіздері 15 Білім беру жүйесіндегі басқару негізінің мақсаты мен міндеті 16 Білім беру жүйесіндегі әлеуметтік басқару. Басқару және бағыну. 17 Саяси ойлар және қазіргі кездегі саяси мектептедің тарихы 18 Ежелгі дүние дәуіріндегі саяси ойдың қалыптасуы Ортағасырлық саяси ойлардың дамуы Орта ғасыр ойшылдарының саяси идеялары 19 Іскерлік қарым-қатынас және басқарудағы шиеленістер. 20 Имидж қалыптастыру қарым-қатынастағы мәдениет негізі ретінде. Брендинг-мәдениет, корпоротивті мәдениет туындылары. 21 БАСШЫ ТҰЛҒАСЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯСЫ 22 Басқарушы тұлғасы. Жеке дара басқару стилі психологиясы 23. Лидерліктің негізгі қызметтері. 24 Басқарушының іс-әрекетіндегі қарым-қатынас ерекшеліктері. 25 Басқарушылық қарым-қатынастағы өзара қабылдау мәселелері. 26 Ғылыми пән ретіндегі басқару психологиясы. 27 Стресстерді және өмірлік дағдарыстарды алдын алу және жеңу. 28 Басқару әлеуметтік феномен ретінде. 29 Басқару жүйесі. Негізгі басқару мәдениеттері: сипаты және ерекшеліктері. 30 ЖҰМЫСШЫ ТҰЛҒАСЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯСЫ 31 Жұмысшы тұлғасы басқару объектісі ретінде. Оның іс-әрекеті мен мінез-құлқын басқару психологиясы 32 Жұмысшының еңбекке бейімделу процесінің сипаты. 33 Жұмысшыны мақтау және жазалау. 34 Басқарушылық іс-әрекет және сын. Сынау тәсілдері. Мадақтау жолдары. 35 Көпшіліктің алдында сөз сөйлеу 36 Мамандық таңдау және кәсіби жарамдылық . 37 «Топтық ролдер» тесті 38 Ғылыми бiлiмдер жүйесiндегi басқару психологиясының алатын орны . 39Басқарушылық ықпалдың түрлі әдістерінің қарқындылық деңгейінің өзгерістерін атап көрсетейік: 40Қарым-қатынаста, жұмыста, бизнесте адамдардың психологиялық типтері 41 Интелектуалды ойлау әрекетінің ерекшеліктеріне қарай жетекшілер 4 түрі; (Жапондық Т Кононың айтуынша). 42 Консервативті-сезімді, консервативті- аналитикалық, Жаңашылдық-сезімді, Жаңашылдық- аналитикалық 43 Іскерлік әңгімелесу орны мен уақыты. 44 Басшының ойлауы мен шешім қабылдауы. 45 Өндірістік саладағы инновациялық менеджменттің басты қағидалары 46 Ю.Г.Волков және И.В.Мостовая өндірісті ұйымдастырудың басты жаңа ерекшеліктерін анықтауы. 47 Билік беруші әңгіменің бастауы мен қатынасқа түсуі. 48 Басқарушылық өзара әрекет стратегиясы 49 Қызметтегi қарым-қатынастың психологиялық негiздерi . 50 Басымдыққа ие инстинктiнi анықтауға арналған сауалнама 51 Шағын және орта бизнесті жарнамалау және ашу (презентация) 52 Жарнама компаниясының даярлық кезеңінің психологиялық аспектілері

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы тенденциясы

2 история тенденция мет. сурак Документ Microsoft Word

Психодиагностика

2 психодиагнос. мет сурак Документ Microsoft Word

Педагогикалық психология

Педагогикалык психология емтихан сұрақтары

Педагогикалық психология

2016 пед Емтихан сурактары 4курс

Мектептегі психоло-педагогикалық қызмет

2016 пед Емтихан сурактары 4курс

Педагогикалық психология

Педагогикалык психология емтихан сұрақтары (1)

Психологиядағы математикалық әдістер

билет матем Документ Microsoft Word

Тұлғааралық коммуникацияның психологиясы

эконом. фак Психология.вопросы 2

Когнитивті психология

когнитивтік психология емтихан сұрақтары

Когнитивті психология

1 ког сұрақтар (2)

Тұлғалық өсу психологиясы

тулгалық осу психология билет последный вариант 1

Тұлғааралық қарым-қатынас психологиясы

Сұрақтар тұлғааралық коммуникация психологиясы Документ Microsoft Office Word

Дене шынықтыру және спорт психологиясы

ФК и С Мит. емтихан сурактары

Дене шынықтыру және спорт психологиясы

ФК иС 2017. психология.вопросы

Этнопсихология

Емтихан сурактары

Адамның есте сақтау психологиясы және оқыту

Оқыту және ес психология емтихан сұрақтары (1)

Психология және адам дамуы

Мит. емтихан сурактары

Ес және зейін психологиясы

Зейін және ес психология емтихан сұрақтары (1)

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы тенденциясы

1-15 Лекция История тенд. сост. психологии

Қарым қатынас психологиясы

лекция карым-катынас Текстовый документ OpenDocument

Қарым қатынас психологиясы

вопрос карым-катынас Текстовый документ OpenDocument

Басқару психологиясы

2024 МӨЖ упавление

Басқару психологиясы

2024 МӨЖ упавление

Конфликт жағдайларын басқару психологиясы

4 дәріс конфликт

Конфликт жағдайларын басқару психологиясы

7 лекция конф

Конфликт жағдайларын басқару психологиясы

5 дәріс конфликт

Басқару психологиясы

№ 12 лекция Басшы қабілеттілігі және жүріс-тұрысы. (2)

Конфликт жағдайларын басқару психологиясы

6 лекция конф

Конфликт жағдайларын басқару психологиясы

1-2 дәріс конфликт

Конфликт жағдайларын басқару психологиясы

№ 12 лекция Конфликтілі жағдайларды басқару. (1)

Педагогикалық психология

1 Пед псих с Э

Педагогикалық психология

2 Пед псих

Педагогикалық психология

3 тарау

Педагогикалық психология

4 тарау.

Педагогикалық психология

5 слайд

Педагогикалық психология

6 лек.пед

Педагогикалық психология

8Педагогикалық іс- әрекеттің жалпы сипаттамасы

Педагогикалық психология

9 педогог стилдер

Психологиядағы математикалық әдістер

лекция матТекстовый документ OpenDocument

Педагогикалық психология

1 Пед псих с Э

Педагогикалық психология

лекция Документ Microsoft Office Word (1)

Психологиядағы математикалық әдістер

G-таңба белгісі

Психологиядағы математикалық әдістер

kolmogorov-smirnov kriteryii

Психологиядағы математикалық әдістер

rsСпирменнің рангілік корреляциялық коэфициенті

Психологиядағы математикалық әдістер

биномиалды критерий

Психологиядағы математикалық әдістер

Корреляциялык анализ

Психологиядағы математикалық әдістер

манна уитни

Психологиядағы математикалық әдістер

олшеу шкалалары

Мектептегі психоло-педагогикалық қызмет

лекция Документ Microsoft Office Word

Жалпы психология

5

Ми және психика

2 лекция каз

Ми және психика

4_каз лекция ми жане психика

Ми және психика

6-7 лекция

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

7

Эксперименталды психология

12 экс пси

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

3

Ми және психика

1 лекция каз МИ және психика(1)

Эксперименталды психология

14 лекция

Жалпы психология

2

Ми және психика

9 каз лекция

Ми және психика

13 лекция ми психология

Ми және психика

10 лекция каз

Басқару психологиясы

№ 5лекция Басқару психологиясындағы жетекші тұлғасы. (1)

Басқару психологиясы

№ 8 лекция Топтық құбылыстарды басқару. (1)

Басқару психологиясы

№ 5лекция Басқару психологиясындағы жетекші тұлғасы. (1)

Психология

2 лекция психология презентация

Психология

3

Психология

4 рух

Басқару психологиясы

№ 7 лекция Басқару құралдары. (1)

Психология

1 дәріс рух

Психология

7

Психологиялық-педагогикалық коррекция

№3 лекция

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

мөжТарихы теденция Психология 2024

Эксперименталды психология

эксперименттик сож толык

Қолданбалы психология

2018 колданбалы сож-Токсанбаева курс Текстовый документ OpenDocument - копия - копия - копия

Қалыпты және аномалды бала дамуын диагностикалау және түзету

лекция Документ Microsoft Office Word (1)

Конфликт жағдайларын басқару психологиясы

сөж қақтығысты баскару психологиясы (1)

Практикалық психология

СРСП и СРС тапсырмалары психология

Жалпы психология

2022 СӨЖ жалпы тапсырмалары

Психологиялық-педагогикалық коррекция

CӨЖ тапсырмалары психология

Практикалық психология

Дәрістің толық мазмұны

Жалпы психология

15

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

6

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

1

Басқару психологиясы

№ 13 лекция асқарудағы психолгиялық әсер ету құралдары. (1)

Ми және психика

8 лекция ми және психика

Ми және психика

8 лекция ми және психика

Ми және психика

14 каз лекция

Ми және психика

3 лекция каз(2)

Басқару психологиясы

1 дәріс баскару

Қалыпты және аномалды бала дамуын диагностикалау және түзету

лекция Документ Microsoft Office Word (1)

Қалыпты және аномалды бала дамуын диагностикалау және түзету

Зимная кітап Педагогикалық психология

Қолданбалы психология

Колданбалы психология лекция Текстовый документ OpenDocument (2)

Қолданбалы психология

2018 колданбалы лекция -Токсанбаева курс Текстовый документ OpenDocument - копия

Эксперименталды психология

1 лекция слайд

Эксперименталды психология

2 лекция

Эксперименталды психология

3-лекция

Эксперименталды психология

5-лекция экспер. емесТекстовый документ OpenDocument

Эксперименталды психология

10 лекция эксперимент

Эксперименталды психология

13 Эксперименттік іріктеу (1)

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

4

Эксперименталды психология

8- Кестелермен графиктер

Психологиялық-педагогикалық коррекция

№2 лекция

Психология

6 лек мен психологиялық ерекшеліктері

Жалпы психология

6

Эксперименталды психология

6- лекция Матмет лекция

Эксперименталды психология

7-лекция Психология мен математика

Басқару психологиясы

№ 15 лекция асқарудағы адами факторлар (1)

Басқару психологиясы

№ 6 лекция Қызметкерлер іс-әрекеті және жүріс-тұрысы. (1)

Эксперименталды психология

9 лекция

Эксперименталды психология

11 лекция эксп

Басқару психологиясы

№ 9 лекция Конфликтілі жағдайларды басқару. (1)

Басқару психологиясы

№ 14 лекция басшының негізгі функциялары. (1)

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

5

Басқару психологиясы

№ 2 лекция қазіргі қоғамдағы басқару психологиясының мақсаты мен міндеттері. (1)

Басқару психологиясы

№ 14 лекция басшының негізгі функциялары. (1)

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

Дәрістер жиынтығы История тенд. сост. психологии

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

2

Басқару психологиясы

№ 7 лекция Басқару құралдары. (1)

Басқару психологиясы

№ 11 лекция басшы және басқару стилі. (1)

Басқару психологиясы

№ 1 лекция Басқару психологиясына кіріспе. (1)

Басқару психологиясы

№ 4лекция Басқару психологиясындағы негізгі зерттеулер. (1)

Басқару психологиясы

№ 2 лекция қазіргі қоғамдағы басқару психологиясының мақсаты мен міндеттері. (1)

Басқару психологиясы

№ 6 лекция Қызметкерлер іс-әрекеті және жүріс-тұрысы. (1)

Басқару психологиясы

№ 9 лекция Конфликтілі жағдайларды басқару. (1)

Басқару психологиясы

№ 15 лекция асқарудағы адами факторлар (1)

Басқару психологиясы

№ 10 лекция басқарудағы шешім қабылдау. (1)

Басқару психологиясы

№ 11 лекция басшы және басқару стилі. (1)

Басқару психологиясы

№ 12 лекция Басшы қабілеттілігі және жүріс-тұрысы. (2)

Басқару психологиясы

№ 13 лекция асқарудағы психолгиялық әсер ету құралдары. (1)

Басқару психологиясы

№ 14 лекция басшының негізгі функциялары. (1)

Басқару психологиясы

№ 4лекция Басқару психологиясындағы негізгі зерттеулер. (1)

Эксперименталды психология

4- лекция шкалалар

Жалпы психология

1

Жалпы психология

3

Жалпы психология

4

Жалпы психология

9

Жалпы психология

12

Жалпы психология

7

Басқару психологиясы

№ 10 лекция басқарудағы шешім қабылдау. (1)

Психологиялық-педагогикалық коррекция

№1 лекция

Жалпы психология

11

Жалпы психология

10

Жалпы психология

13

Жалпы психология

14

Жалпы психология

8

Психология және адам дамуы

1 адам дамуы

Психология және адам дамуы

2адам дамуы

Психология және адам дамуы

3 адам дамуы

Психология және адам дамуы

5 адам дамуы

Психология және адам дамуы

4 адам дамуы

Психология және адам дамуы

6

Психология және адам дамуы

7

Психология және адам дамуы

8

Психология және адам дамуы

9

Психология және адам дамуы

10

Психология және адам дамуы

11

Психология және адам дамуы

12

Психология және адам дамуы

13

Психология және адам дамуы

14

Адамның есте сақтау психологиясы және оқыту

лекция оқыту және ес Документ Microsoft Office Word (1)

Психология және адам дамуы

Дәріс жоспары психол. адам дамуы Документ Microsoft Office Word

Ес және зейін психологиясы

1

Ес және зейін психологиясы

2

Ес және зейін психологиясы

3

Ес және зейін психологиясы

4

Ес және зейін психологиясы

5

Ес және зейін психологиясы

6

Ес және зейін психологиясы

7

Ес және зейін психологиясы

8

Ес және зейін психологиясы

9

Ес және зейін психологиясы

10

Ес және зейін психологиясы

11

Ес және зейін психологиясы

11

Ес және зейін психологиясы

12

Ес және зейін психологиясы

13

Ес және зейін психологиясы

14

Ес және зейін психологиясы

15

Этнопсихология

6 лекция

Этнопсихология

7 лекция

Этнопсихология

8-9 лекция

Этнопсихология

10 лекция

Этнопсихология

11 лекция

Этнопсихология

1 лекция

Этнопсихология

2 лекция

Этнопсихология

3 лекция

Этнопсихология

4 лекция

Этнопсихология

5 лекция

Дене шынықтыру және спорт психологиясы

1курс ФК и С Лекция

Дене шынықтыру және спорт психологиясы

1

Дене шынықтыру және спорт психологиясы

2

Дене шынықтыру және спорт психологиясы

3

Дене шынықтыру және спорт психологиясы

4

Дене шынықтыру және спорт психологиясы

5

Дене шынықтыру және спорт психологиясы

6

Когнитивті психология

1лекция когнитив

Когнитивті психология

1

Когнитивті психология

2

Когнитивті психология

3

Когнитивті психология

4

Когнитивті психология

5

Когнитивті психология

6

Когнитивті психология

7

Тұлғааралық қарым-қатынас психологиясы

Тұлғааралық лекция - 2017

Тұлғааралық қарым-қатынас психологиясы

дәріс меж. лич

Тұлғааралық қарым-қатынас психологиясы

дәріс меж.лич. общ.

Тұлғааралық қарым-қатынас психологиясы

тұлғаралық қ.қ дәріс

Психодиагностика

Лекциялар

Тұлғааралық коммуникацияның психологиясы

мож Тулгааралык ком психол Документ Microsoft Word

Мектептегі психоло-педагогикалық қызмет

сож Документ Microsoft Office Word

Педагогикалық психология

УМКД Педагог. психология2016 Документ Microsoft Word — копия — копия — копия — копия — копия

Педагогикалық психология

пед психол мөж 2016

Психологиядағы математикалық әдістер

сож матТекстовый документ OpenDocument

Педагогикалық психология

сож Документ Microsoft Office Word

Психодиагностика

Задания СРС

Тұлғааралық қарым-қатынас психологиясы

2017 Тұлғааралық сөж

Когнитивті психология

1 СӨЖ когнит.Психология

Тұлғалық өсу психологиясы

сож тулга осуТекстовый документ OpenDocument

Дене шынықтыру және спорт психологиясы

СӨЖ ФК и С тапсырмалары

Этнопсихология

СРС СРСП тапсырмалары

Адамның есте сақтау психологиясы және оқыту

УМКД Оқыту және ес . психология2016 Документ Microsoft Word — копия — копия — копия — копия — копия

Ес және зейін психологиясы

психология внимание

Билік психологиясы және мемлекеттік басқару

срспДокумент Microsoft Office Word

СӨЖ ТАПСЫРМАЛАРЫ: № Тақырып реті Тапсырма Мазмұны Ұсынылатын әдебиеттер Бақылау формасы Өткізілу мерзімі Мах. балл 1. № 1 жоғарыдағы жоспарды қараңыз “ Мемлекттік басқарудың әлеуметтік –экономикалық және психологиялық феномен ретінде” реферат Тақырып бойынша материалдарды жан-жақты талдап, реферат жазу, өзіндік пікір білдіру 1. Позняков В.П. Психология предпринимательства //Психология. Учебник для экономических вузов /Подред. В.Н. Дружинина. СПб., 2000. С. 538-554. 2.Психология предпринимательской деятельности /Под. Ред. В.А.Болрова. Институт психологии РАН. 1995. 175с. 3. Рощин С.К. психология предпринимательской деятельности //психологический журнал. 1993. Т.14 №5. Реферат 1 апта 1 2 № 2 жоғарыдағы жоспарды қараңыз “Билік психологиясының негізі, мемлекеттік басқару мәдениеті” тақырыбындағы баяндама Кәсіпкерліктің негізгі қызметтері мен кәсіпкерліктің мәдениетіне психологиялық талдау жасау 1. Позняков В.П. Психология предпринимательства //Психология. Учебник для экономических вузов /Подред. В.Н. Дружинина. СПб., 2000. С. 538-554. 2. Психология предпринимательской деятельности /Под. Ред. В.А.Болрова. Институт психологии РАН. 1995. 175с. 3. Рощин С.К. психология предпринимательской деятельности //психологический журнал. 1993. Т.14 №5. 4. Рюттингер Р. Культура предпринимательства. М: эком. 1992. 154 с. Баяндамалар 2 апта 1 3. №3,4,5 жоғарыдағы жоспарды қараңыз Кәсіпкерлердің типтері және олардың негізгі сипаттамалары (дәстүрлі менеджерлер, еркін) кәсіпкерлер, корпоротивті кәсіпкерлер Кәсіпкерлердің типтері және олардың негізгі сипаттап, талдау жасау 1. 6. Позняков В.П., Филинкова Е.В. Психология успешного предпринимательства: опыт исследования и прктической работы //Прикладная психология. 1998. №5. С. 32-43. Конспект 3 апта 1 4 № 6 жоғарыдағы жоспарды қараңыз “Кәсіпкерлік психологиясын зерттеудің негізгі бағыттары” жазбаша рубеждік бақылау Тақырып бойынша рубеждік бақылуға дайындалу 1. Позняков В.П. Психология предпринимательства //Психология. Учебник для экономических вузов /Подред. В.Н. Дружинина. СПб., 2000. С. 538-554. 2. Позняков В.П., Филинкова Е.Б. Психология успешного предпринимательства: опыт исследования и практической работы //Прикладная психология. 1998. № 5. С. 32-43. Жазбаша жұмыс 4 апта 9 5 № 7,8,9 “Кәсіпкерлердің қадағалау локусы” реферат Тақырып бойынша материалдарды жан-жақты талдап, реферат жазу, өзіндік пікір білдіру Таңдау бойынша Реферат 5 апта 3 6 № 7,8,9 жоғарыдағы жоспарды қараңыз Кәсіпкерлік іс-әрекеттегі тәуекелге қатынас Өзіндік психодиагностикалық зерттеу жүргізу 1. Практикум по психологии менеджмента и профессиональной деятельности //Никифоров Г.С. СПб. 2001 Микрозерттеу 6 апта 1 7 № 7,8,9 жоғарыдағы жоспарды қараңыз Нарықтық замандағы қазақстандық кәсіпкерліктің қалыптасуының әлеуметтік-психологиялық талдауы. Нарықтық замандағы қазақстандық кәсіпкерліктің қалыптасуының әлеуметтік-психологиялық талдауы бойынш баяндама жасау 1. Сыромятников И.В. Психология маркетинговых исследований и рекламной деятельности. М., 2004. Баяндама талқылау 7 апта 1 8 № 10 жоғарыдағы жоспарды қараңыз Қазақстадық кәсіпкерлердің іскерлік белсенділігі мен кәсіпкерлік іс-әрекеттегі сәттілікке жетуін бағалау” дөңгелек үстел Мәселеге байланысты дөңгелек үстелдің мақсаты мен жоспарын құру 1. Джакупов С.М., Аймагамбетова О.Х. Введение в экономическую психологию. Учебное пособие. Алматы, 2005. 158 с. Дөңгелек үстел 8 апта 2 9 № 11 жоғарыдағы жоспарды қараңыз “Кәсіпкерлік психологиясы мен бизнес-кеңес беру” реферат Кәсіпкерлік психологиясы мен бизнес-кеңес беру жөніндегі тұжырымдар мен бағыттарды жүйелеп, талдау 1. психология бизнеса. Хрестоматия /Сельчонок К.В. – Минск, 1998. 2. Позняков В.П. Психология предпринимательства и бизнес-консультирование //психология и бизнес. М.,1997. Реферат 9 апта 3 10 № 12 жоғарыдағы жоспарды қараңыз “Жарнамалы үрдістегі психологиялық әсер етудің рөлі” реферат Жарнамалы үрдістегі психологиялық әсер етудің рөлі жөніндегі психологиялық білімдерді жүйелеу Таңдау бойынша Реферат 10 апта 3 11 № 13 жоғарыдағы жоспарды қараңыз “Жәрмеңке тренингі” Тренингтің мақсатын, әдістері мен өту процедураларын анықтау Оқытушының берген материалдары бойынша Тренингтік сабақтың мазмұны 11 апта 1 12 № 12 жоғарыдағы жоспарды қараңыз “Ақша психологиясының жалпы мәчелелері. Ақшаны қабылдау психологиясы” тақырыбындағы пікір-сайыс. Мәселені талдап, өзінің жан-жақты пікірін білдіру. Студенттердің таңдауы бойынша Пікір-сайыс 12 апта 1 13 № 14 жоғарыдағы жоспарды қараңыз Нарықтық қатынастар психологиясы бойынша библиографиялық каталог жасау Нарықтық қатынастар психологиясына арналған оқулықтардың, оқу-әдістемелік құралдардың, диссертациялардың, ғылыми мақалалардың библиографиялық каталогын жасау Студенттердің тапқан әдебиеттері бойынша Библиографиялық каталог 13 апта 1 14 № 14 жоғарыдағы жоспарды қараңыз Билік психологияда қолданылатын психодиагностикалық және коррекциялық әдічтер мен тәсілдерді жүйелеп, конспектілеу Әдістемелерден стимулдық материал жасап, папкаға тігу 1. Друкер П. Рынок: как выйти в лидеры. Практика и принципы. М. 1992. 349 с. 2. Практикум по психологии менеджмента и профессиональной деятельности //Никифоров Г.С. СПб., 2001. 4. Психология бизнеса. Хрестоматия. /Сельчонок К.В. Минс., 1998. 5. Позняков В.П. Психология предприимательства и бизнес-консультирование //психология и бизнес. М.,1997. Психодиагностикалық стимулдық материалдар жасау. 14 апта 1 15 № 15 Жоғарыдағы жоспарды қараңыз Кәсіпкердің психологиялық портреті. Психодиагностикалық зерттеу нәтижелерін қорыту. Студенттердің таңдауы бойынша. Зерттеу жұмысы 15 апта 1 30 Ескертулер: Жазбаша жұмыстарды бағалауда (реферат, конспект, бақылау жұмысы) мынадай келесі белгілер ескертіледі: 1) уақытында өткізу және жұмысқа қойылатын талаптардың толық орындалуы; 2) барлық жазбаша жұмыстарда пайдалынылған әдебиеттер, мәтінде сәйес жолмен келтірілген сітемелер болуы тиіс; 3) сіздің жұмысыңызда дәл ақпараттар болуы тиіс және ол қарастарылып отырған сұрақ бойынша Сіздің ойлау үрдісіңіздің логикасын бейнелеуі қажет. Аяқталмай қалған жазбаша жұмыстар есепке алынбайды. Ұсынылатын әдебиеттер тізімі. 1.Агеев А.И. Препринимательство. Проблемы собственности и культуры. М., Наука. 1991. 106 с. 2.Андерсон Р., Шихирев П. “Акулы” и “Делфины”. Психология и этика российско-американского делового партнерства. М., Дело ЛТД, 1994. 204 с. 3.Андреева Г.М. Социальная психология. М., 2003. 4.Вебер М. Избранные произведения. /Общ.ред. Ю.Н. Давыдова. М.; Прогресс. 1990. 804 с. 5.Глушенко Е.В., Капцов А.П., Тихонравов Ю.В. Основы предпринимательства. М.: Вестник. 1996. 412 с. 6.Дейнека О.С. Экономическая психология: социально-псимхологические проблемы. СПб. 1999. 7.Карпов А.В. психология менеджмента. М., 1999. 8. Кибанов А.Я. Основы управления персоналом. М., 2003. 9. Практикум по психологии менеджмента и профессиональной деятельности //Никифоров Г.С. СПб. 2001. 10.Психология бизнеса. Хрестоматия. /Сельчонок К.В. Минск. 1998. 11.Сыромятников И.В. Психология маркетинговых исследований и рекламной деятельности. М., 2004. Қосымша: 1.Грей К. Предпринимательство в 90-х годах. //Иностранная психология. 1997. №9. С. 37-45. 2.Друкер П. Рынок: Как выйти в лидеры. Практика и принципы. М. 1992. 349 с. 3.Журавлев А.Л., Позняков В.П. Социально-психологические трудности развития малого бизнеса в России //Психологический журнал. 1993. т.14 № 6. С. 45-70. 4.Журавлев А.Л., Позняков В.П. Деловая активность предпринимателей: методы оценки и воздействия. М.: Институт психологии РАН., 1995. 58 с. 5.Журавлев А.Л., Позняков В.П. Социально-психологические проблемы становления российского предпринимательства. //Малое предпринимательство в контексте российских реформ и морового опыта. М., 1995. С. 82-102. 6.Заславская Т.И. Бизнес-слой российского общества: Сущность, структура, статус 7. Социальная психология руководства и предпринимательства /Отв.ред. А.Л. Журавлев., Е.В. Шорохова. М., 1999. 276 с. 8.Становление нового российского предпринимательства /Отв.ред. В.В. Радаев М., 1993. 248 с. 9.Хекхаузен Х. Мотивация и деятельность Т. 1,2. М., 1988. 406 с. 10.Чирикова А.Е. Психологические особенности личности российского предпринимателя //Психологический журнал. Т. 19. ю 1. С. 62-74. 11.Чирикова А.Е., Кричевская О.Н. Социально-психологические проблемы становления женского предпринимательства. М., 1996. 94 с.

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы тенденциясы

мож Токсанбаева Н.К.Состояние и тенденции соврем.психологии каз.яз.Маг-1.

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

семинар Тарихы теденция Психология 201-2020 - копия

Қарым қатынас психологиясы

семинар карым-катынас Текстовый документ OpenDocument

Ми және психика

Семинар МИ ЖӘНЕ ПСИХИКА (1) (2) (1)

Эксперименталды психология

эксперимент семинар толык

Эксперименталды психология

эксперимент семинар толык

Басқару психологиясы

21 семинар упавление Психология 2019-2020 - копия (1)

Басқару психологиясы

биология факультеті семинар Психология управление

Психология

2020 СЕМИНАР 1 курс Рухани жаңғыру филология фак. 2019-20 - копия

Жалпы психология

семинар Жалпы психология каз (1) (1) — копия

Басқару психологиясы

семинар психология управление

Басқару психологиясы

журналистика факультеті семинар психология управление

Басқару психологиясы

заң факультеті семинар психология управление

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

семинар Тарихы теденция Психология 201-2020 - копия

Ми және психика

Семинар МИ ЖӘНЕ ПСИХИКА (1) (2)

Психология

2020 СЕМИНАР 1 курс Рухани жаңғыру филология фак. 2019-20 - копия

Басқару психологиясы

семинар упавление Психология 2019-2020 - копия

Жалпы психология

семинар Жалпы психология каз (1) (1) — копия

Эксперименталды психология

семинар толык

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

1 дәріс

Ми және психика

учеб. матералы. ми және психика

Тұлға психологиясына кіріспе

Психология личн. лекции

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

семинар Тарихы теденция Психология 201-2020 - копия

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

семинар Тарихы теденция Психология 201-2020 - копия

Ми және психика

Семинар МИ ЖӘНЕ ПСИХИКА (1)

Ес және зейін психологиясы

Зенйін және ес семинар Документ Microsoft Office Word (2)

Психология

Семинар

Психология

Семинар

Адамның есте сақтау психологиясы және оқыту

оқыту және ес семинар Документ Microsoft Office Word (2)

Психология және адам дамуы

Семинар Психол. адам дамуы Документ Microsoft Office Word

Психология және адам дамуы

Семинар Психол. адам дамуы Документ Microsoft Office Word

Жалпы психология

Жалпы психология Семинар

Тұлғааралық қарым-қатынас психологиясы

Семинар Тулгааралык ком психол Документ Microsoft Word

Психология

Семинар

Жалпы психология

УМКД 1 ОПС психология Документ Microsoft Word — копия — копия — копия

Жалпы психология

Жалпы психол. Семинар

Этнопсихология

Семинар тапсырмалары

Психология

1курс магистр Семинар

Дене шынықтыру және спорт психологиясы

1курс ФК и С Семинар

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы тенденциясы

семинар история тенденция

Тұлғалық өсу психологиясы

семинар тулга осу

Когнитивті психология

1 семинар

Тұлғааралық қарым-қатынас психологиясы

2017 Тұлғааралық семинар

Психология

1курс магистр Семинар

Эксперименталды психология

семинар толык

Психология және адам дамуы

СЕМИНАР ДАМУ психология

Психологиядағы математикалық әдістер

семинар матТекстовый документ OpenDocument

Эксперименталды психология

семинар толык

Тұлғааралық коммуникацияның психологиясы

Семинар Тулгааралык ком психол Документ Microsoft Word

Педагогикалық психология

семинар Документ Microsoft Office Word (2)

Психодиагностика

семинарских занятий

Педагогикалық психология

1 семинар

Этнопсихология

семинар(практическое задание) этнопсихология Документ Microsoft Office Word

Психология мамандығының 1 курс студенттеріне «Этнопсихология» пәні бойынша семинар тапсырмалары: 1 модуль. ЭТНОПСИХОЛОГИЯ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ОРНЫ 1 семинар. Қазіргі заманғы этнопсихологияның негізгі теориялық-әдіснамалық аспектілері 2 семинар. Тұлға этнопсихологиялық мәселе ретінде 3 семинар. Ұлттық психология этнопсихологиялық феномен ретінде 4 семинар. Этнопсихологиялық зерттеу әдістері 2 модуль. ЭТНОПСИХОЛОГИЯ ДАМУЫНЫҢ ТАРИХИ ЖОЛЫНА ҚЫСҚАША ШОЛУ 5 семинар. Этнопсихологияның бастамасы ғылыми білімнің дербес саласы ретінде. 6 семинар. Қазіргі шетел этнопсихологиясының дамуы 7 семинар. Ресейде этнопсихологиялық ойлардың дамуы 8 семинар. Қазақстандағы этнопсихологиялық идеялардың қалыптасуы мен дамуы 9 семинар. Қазақстандағы этнопсихологиялық идеялардың қалыптасуы мен дамуы 3 модуль. ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ЭТНОСАРАЛЫҚ АТЫНАСТАРДЫҢ ПСИХОЛОГИЯСЫ 10 семинар. Этносаралық қатынастардың психоло-гиялық детерминанты 11 семинар. Этностық сәйкестілік және оның трансформациялық мәселесі 12 семинар. Қарым-қатынастың этнопсихологиялық аспектілері 13 семинар. Қазіргі заманғы этнопсихология құрылымындағы этностық таптаурындар 14 семинар. Этносаралық конфликттердің психологиясы 15 семинар. Қазіргі заманғы этнопсихологияның қолданбалы аспектілері

Психология

Семинар

Мектептегі психоло-педагогикалық қызмет

УМКД Педагог. психология2016 Документ Microsoft Word

Психология

Семинар

Билік психологиясы және мемлекеттік басқару

Семинар психология власти Документ Microsoft Office Word (2)

ПӘННІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ, КӨЛЕМІ ЖӘНЕ МАЗМҰНЫ Апта «Билік психологиясы және мемлекеттік басқару» - (3 кредит) Тақырыптың атаулары Сағ СӨЖ тақырыптары 1-9 І –Модуль. «Билік психологиясы және мемлекеттік басқару» психологиясының дамуына қысқаша тарихи шолу. 18 9 1-модуль.1-9 апталар 24-сағат (СӨЖ әрбір айдың соңында өткізіледі) 1 1 дәріс. «Билік психологиясы және мемлекеттік басқару» даму тарихы 1-семинар. Басшының негізгі басқару функцияларын- жоспарлау, ұйымдастыру, мотивация, бақылау. 2 1 Көпшіліктің алдында сөз сөйлеу СӨЖ 1 (2 сағ.) 2 2-дәріс. Әлемдік қаржы-экономикалық дағдарыс және Қазақстанның дағдарысқа қарсы қолданылатын психологиялық шаралар 2-семинар. Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы Заң. 2 1 Мамандық таңдау және кәсіби жарамдылық .СӨЖ -2. (2 сағ) 3 3-дәріс. Басқару психологиясы және көшбасшылық 3-семинар Басқарудың стильдері. Басшылық және көшбасшылық. Биліктің түрлері 2 1 «Топтық ролдер» тесті СӨЖ -3. (4 сағ) 4 4-дәріс. «Электронды үкімет» ақпараттық қоғамдағы мемлекеттік басқарудың концепциясы сияқты. 4-семинар. Мемлекеттік қызметтің жаңа заманға сай ақпараттық технологиялар және оларды ҚР қолданудың психологиялық ерекшеліктері 2 1 Ғылыми бiлiмдер жүйесiндегi басқару психологиясының алатын орны СӨЖ -4. (2 сағ) . 5 5-дәріс Жеке кәсіпорын жұмысшысына қатысты оның мінез-құлқына түрлі ықпал ету 5-семинар. Кәсіпорынның өндірістік ұжымына кіретін топқа қатысты әлеуметтік басқару тәсілдері 2 1 Басқарушылық ықпалдың түрлі әдістерінің қарқындылық деңгейінің өзгерістерін атап көрсетейік: - “тұманды” бұйрықтар, жалпы, айқын емес бағыт көрсету, мынадай түрде келеді: “Сізге бұдан да жақсы жұмыс жасау керектігі мәлім” – бұл нұсқаудың пайдалы нәтижелерге әкелуге ешқандай ықпалы жоқ; - мынадай түрдегі көндірулер: “егер бір өндірісті қамтамасыз ете алмасақ, біз ірі экспорттық тапсырысты жоғалтамыз”, мұндай нұсқау бағынышты жұмысшы жетекшінің немесе тұтастай ұйымның сенімі мен құндылықтарын бөлісетін ьолғанда ғана пайдалы бола алады; - қауіптер қысқа мерзімде әрекет етуі мүмкін, бірақ көбінесе екі адам арасында өкпе-реніш пен ерік үшін күресті туғызады және мұнда міндетті түрде жеңілуші адам болады; - өтініштер іске асуы мүмкін, бірақ тек егер жетекші мен бағынушы арасында жақсы қарым-қатынас болса ғана мүмкін болады; - сатып алу немесе төлеу арқылы көндіру – жетекші өз қызметкеріне, егер ол күрделі немесе тығыз тапсырманы орындаса, қандай да бір басымдыққа ие болуына мүмкіндік береді. Егер жетекші шын уәде берсе, сатып алу іске асуы мүмкін; - талаптар мен нақты нұсқаулар, егер олар жетекшінің бағынушылармен сыйластық қарым-қатынасымен, басқа адамдармен әділ болуымен үйлессе, қарқынды болып табылады. СӨЖ -5. (4 сағ) 6 6- дәріс. Биліктегі қарым-қатынастар және іс-әрекет. 6-семинар Басшыларға арналған әлеуметтік-психологиялық практикумі. 2 1 Қарым-қатынаста, жұмыста, бизнесте адамдардың психологиялық типтері (2сағ) СӨЖ -6. (2 сағ) ІІ –Модуль. Кәсіби оқыту жүйесіндегі басқару негіздері 7 7-дәріс. Білім беру жүйесіндегі басқару негізінің мақсаты мен міндеті 7-семинар Білім беру жүйесіндегі әлеуметтік басқару. Басқару және бағыну. 2 1 Интелектуалды ойлау әрекетінің ерекшеліктеріне қарай жетекшілер 4 түрі; (Жапондық Т Кононың айтуынша). Консервативті-сезімді, консервативті- аналитикалық, Жаңашылдық-сезімді, Жаңашылдық- аналитикалық СӨЖ -7. (2 сағ) 8 8-дәріс. Саяси ойлар және қазіргі кездегі саяси мектептедің тарихы 8-семинар. Ежелгі дүние дәуіріндегі саяси ойдың қалыптасуы Ортағасырлық саяси ойлардың дамуы Орта ғасыр ойшылдарының саяси идеялары 2 1 Іскерлік әңгімелесу орны мен уақыты. СӨЖ -8. (2 сағ) 9 9-дәріс. Іскерлік қарым-қатынас және басқарудағы шиеленістер. 9-семинар. Имидж қалыптастыру қарым-қатынастағы мәдениет негізі ретінде. Брендинг-мәдениет, корпоротивті мәдениет туындылары. 2 1 Басшының ойлауы мен шешім қабылдауы. СӨЖ -9. (4 сағ) 11 I1-Модуль. БАСШЫ ТҰЛҒАСЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯСЫ 8 4 Өндірістік саладағы инновациялық менеджменттің басты қағидалары СӨЖ 10-14 апталар (15сағ) 10 10-дәріс. Басқарушы тұлғасы. Жеке дара басқару стилі психологиясы 10-семинар 3. Лидерліктің негізгі қызметтері. 2 1 Ю.Г.Волков және И.В.Мостовая өндірісті ұйымдастырудың басты жаңа ерекшеліктерін анықтауы. СӨЖ -10. (4 сағ) 11 11-дәріс. Басқарушының іс-әрекетіндегі қарым-қатынас ерекшеліктері. 11-семинар. Басқарушылық қарым-қатынастағы өзара қабылдау мәселелері. 2 1 СӨЖ -11. (4сағ) Билік беруші әңгіменің бастауы мен қатынасқа түсуі. 12 12-дәріс. Ғылыми пән ретіндегі басқару психологиясы. 12-семинар. Стресстерді және өмірлік дағдарыстарды алдын алу және жеңу. 2 1 СӨЖ -12. (4 сағ) Басқарушылық өзара әрекет стратегиясы (4 сағ) 13 13-дәріс. Басқару әлеуметтік феномен ретінде. 13-семинар Басқару жүйесі. Негізгі басқару мәдениеттері: сипаты және ерекшеліктері. 2 1 Қызметтегi қарым-қатынастың психологиялық негiздерi .СӨЖ -13. (3 сағ) 111 IІІ Модуль. ЖҰМЫСШЫ ТҰЛҒАСЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯСЫ 4 2 Басымдыққа ие инстинктiнi анықтауға арналған сауалнама СӨЖ -14-15 апталар (6 сағ) 14 14-дәріс Жұмысшы тұлғасы басқару объектісі ретінде. Оның іс-әрекеті мен мінез-құлқын басқару психологиясы 14-семинар Жұмысшының еңбекке бейімделу процесінің сипаты. 2 1 Шағын және орта бизнесті жарнамалау және ашу (презентация) СӨЖ -14. (4 сағ) 15 15-дәріс Жұмысшыны мақтау және жазалау. 15-семинар Басқарушылық іс-әрекет және сын. Сынау тәсілдері. Мадақтау жолдары. 2 1 Жарнама компаниясының даярлық кезеңінің психологиялық аспектілері СӨЖ -15. (4 сағ) 30 15 30 15 45

Эксперименталды психология

эксперимент семинар толык

Басқару психологиясы

журналистика факультеті семинар психология управление

Басқару психологиясы

семинар психология управление

Басқару психологиясы

семинар психология управление

Эксперименталды психология

эксперимент семинар толык

Жалпы психология

1курс жалпы психол. Семинар

Қолданбалы психология

2018 колданбалы семинар -Токсанбаева курс Текстовый документ OpenDocument - копия - копия

Басқару психологиясы

заң факультеті семинар психология управление

Конфликт жағдайларын басқару психологиясы

семинар қақтығысты баскару психологиясы (1)

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

семинар Тарихы теденция 2024

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

семинар Тарихы теденция Психология 201-2020 - копия

Ми және психика

Семинар МИ ЖӘНЕ ПСИХИКА (1) (2) (1)

Конфликт жағдайларын басқару психологиясы

семинар қақтығысты баскару психологиясы (1)

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

жарыкбаев

Басқару психологиясы

2024 литер упавление жур и ист. фак.

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

C.М.Жакупов

Қалыпты және аномалды бала дамуын диагностикалау және түзету

1 Пед псих с Э

Қолданбалы психология

колданбалы Тренинг

Қолданбалы психология

Квинн В.Н. Прикладная психология (2000)

Конфликт жағдайларын басқару психологиясы

Әдістемелік нусқаулық дидактика

Басқару психологиясы

Администратор ,лидер тест

Практикалық психология

5B010300 педагогика және психология

Психология

Жалпы психология-1 (1)

Психологиялық-педагогикалық коррекция

Семинар тапсырмалары

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

семинар Тарихы теденция Психология 201-2020 - копия

Психология

2022 СЕМИНАР 1 курс Рухани жаңғыру филология фак. 2019-20 - копия

Ми және психика

Семинар МИ ЖӘНЕ ПСИХИКА (1) (2) (1)

Ми және психика

Семинар МИ ЖӘНЕ ПСИХИКА (1) (2) (1)

Конфликт жағдайларын басқару психологиясы

семинар қақтығысты баскару психологиясы (1)

Эксперименталды психология

эксперимент семинар толык

Практикалық психология

ПП Семинар сурактары

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы тенденциясы

Силабус история тенден

Жалпы психология

типтік бағдарлама

Психологиялық-педагогикалық коррекция

коррекция туралы нускаулык Документ Microsoft Office Word

Ми және психика

нускаулык ми жане психика (3)

Психология

1 курс маг тарих

Психология

УМКД ист.фак. психология Документ Microsoft Word

Басқару психологиясы

2023-2024 Баскару психол.силлабус

Педагогикалық психология

сил пед психол

Эксперименталды психология

Силлабус эксперименттик -Токсанбаева курс Текстовый документ OpenDocument

Психология

ПОӘК журналистика-1курс

Этнопсихология

3 курс силлабус этно

Психология

1 курс маг Силлабус журналистика

Психология

умкд Текстовый документ OpenDocument

Психология

ПОӘК журналистика-1курс

Психологиядағы математикалық әдістер

математика силабус Документ Microsoft Word

Психология

митер 1 курс Психология. тарих

Педагогикалық психология

УМКД Педагог. психология2016 Документ Microsoft Word — копия — копия — копия — копия — копия

Тұлғалық өсу психологиясы

Силлабус тулға өсу Текстовый документ OpenDocument

Қарым қатынас психологиясы

Силлабус карым-катынас Текстовый документ OpenDocument

Эксперименталды психология

Силлабус эксперименттик 3 курс Текстовый документ OpenDocument

Психология және адам дамуы

1 курс ОПС СИЛЛАБУС ДАМУ ПСИХОЛ

Педагогикалық психология

сил пед психол 2016

Эксперименталды психология

Силлабус эксперименттик -Токсанбаева курс Текстовый документ OpenDocument

Психология

сил 1 курс маг био фак

Тұлғааралық қарым-қатынас психологиясы

тұлғааралық коммуникация психологиясы Документ Microsoft Office Word

Психология және адам дамуы

бихевиоризм

Психология және адам дамуы

әдіснамалық нускалык

Ес және зейін психологиясы

1 қосымша әдіснамалык ес психологиясы

Ес және зейін психологиясы

қосымша дәріс нусқаулық

Ес және зейін психологиясы

қосымша әдіснамалык ес психологиясы

Педагогикалық психология

УМКД Педагог. психология Документ Microsoft Word — копия — копия — копия — копия — копия

Психология

2 био. фак маг. мит Психология.вопросы 2

Эксперименталды психология

Силлабус эксперименттик -Токсанбаева курс Текстовый документ OpenDocument

Мектептегі психоло-педагогикалық қызмет

ӘЛ силлабус пед

Психология

1 курс маг жур. фак

Педагогикалық психология

1силлабус ког

Этнопсихология

силлабус этнопсихология Документ Microsoft Word

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ Философия және саясаттану факультеті «5В050300-ПСИХОЛОГИЯ» мамандығы бойынша білім беру бағдарламасы Философия және саясаттану факультетінің Ғылыми кеңесінде бекітілді № 8 хаттама «25» мамыр 2012 ж. Факультет деканы ________А.Р. Масалимова «Негізгі міндетті №8 модуль «Этнопсихология» 3 кредит бойынша СИЛЛАБУС «PSY 1001» - «Этнопсихология» - (3 кредит) «PSY 1006» «Танымдық психикалық процестер» - (3кредит) 1курс, қ/б, семестрі көктемгі «Этнопсихология» пәні бойынша Тоқсанбаева Н.Қ. психология ғылымдарының докторы, профессор Телефондары (жұмыс, үй, ұялы байланыс): 377 33 32 (13-39); 8-775-224-96-54 e-mail: n.toksanbaeva@mail.ru: каб.: 2 «Модульдің пәндерін жүргізетін оқытушылар туралы МӘЛІМЕТ: «Танымдық психикалық процестер» пәні бойынша Бердібаева С.Қ.- психология ғылымдарының докторы, профессор Телефондары (жұмыс, үй, ұялы байланыс): 377-33-32 (13-39); 391 36 21 8 777 101 0014 e-mail: e-mail: berdybaeva_sveta@ mail.ru каб.:2 Модульдің МАЗМҰНЫ: Мақсаты. Негізгі міндетті №8 модуль бойынша оқытылатын «Этнопсихология» және «Танымдық психикалық процестер» курстарын меңгеру негізінде студенттердің қазіргі өмірдегі этнопсихологиялық білімдерін, осылардың таңдалынған мамандық шеңберінде кәсіби қалыптасу процесіндегі рөлі мен оның мәнін анықтау, этностық ерекшелік пен этносаралық қатынас мәселелерін өзінше, терең зерттеуге қызығушылығын тудыру. Жеке адамды таным субъектісі ретінде ойлаудың диалектикалық логикасын қалыптастыра отырып, психикалық процестердің табиғатын және мамндыққа қатысты ғылыми түсініктердің негізін түсініп, ғылыми психологиялық ойлау жүйесін негіздеу. Психикалық танымдық процестерді және мамандыққа кіріспе негізінде оқылатын танымдық процестердің табиғаты туралы ақпараттарды қайта өңдеудің және танудың бірыңғай жүйесі және зейін, түйсіну мен қабылдау, ес психикалық процестердің бірінші деңгейлі жүйесі деп түсіну. «Этнопсихология» және «Танымдық психикалық процестер»: Тұлғалық деңгейде және толық этностық бірлікте халықтардың ұлттық психологиясы мен психологиялық мінезінде көрінетін психологиялық ерекшеліктерін салыстырмалы зерттей білу түйсік, қабылдау, зейін, елесмтер курстары психикалық құбылыстар жайлы базалық қалыптасқан ғылыми білімдер мен ұғымдар қазіргі жаңа психологиялық бағыттарға байланысты жалпы психологиядағы танымдық процестер психология негіздері мен мамандыққа кіріспе туралы фундаменталды білімдерін дамытады «Этнопсихология» және «Танымдық психикалық процестер» курстары этнопсихология ғылымының фундаменталды негізін құрайтын теориялар мен зерттеу әдістердің мазмұны мен психологиялық құрылымына байланысты қазіргі әдіснамалық жағдайларға сүйенеді, соңғы жетістіктері мен тұжырымдамаларын негізге алады, сондай-ақ әлемдік психология жетістіктерін танымдық процестерді талдау негізінде түсіндіреді, психологиялық теорияларды зерттеу және меңгеру процестерін оларды психологияның барлық саласында қолдана білуді оқып үйренеді. Міндеттері: 1.Этнописхология және жалпы психологиядағы танымдық психологиялық процестердің негізгі заңдылықтары мен даму механизмдерін қолданудың тәсілдерін теориялық–методологиялық аспектіде танысып, оқып–үйрену, псикикалық процестердің негізгі заңдылықтары мен критерийлерін және психология ғылымына кіроіспе шолу негізінде фундаменттік теориялық және қолданбалы психологиялық зерттеулерде қолдануға студенттерде оң әсерлі мотивация мен жүйелік негіздерді қалыптастыру; 2.Оқытылған этнопсихологиялық құбылыстардың заңдылықтары және танымдық процестердің өзіндік ерекшеліктері туралы концепциялар мен теориялар мен зерттеулер негізінде психологияның әр салалары және мамандық туралы, танымдық процестер жайлы студенттерде білімдерді жүйелендіру; 3.Этнопсихология және психикалық процестердің даму заңдылықтары мен механизмдерін талдау критерийлерін психологияның барлық саласында қолдануды оқып үйрену, оның технологияларын меңгеру, машықтану, психиикалық процестердің базалық категориялары мен түсініктері жайлы білімдер беру; 4.Әртүрлі психологиялық фактілер мен теорияларды жүйелі-психологиялық талдау процесінде студенттерде танымдық дағдылар мен ептіліктерді дамыту; 5.Дүние жүзілік және отандық этнопсихология ғылымдарының негізгі принциптерімен, бағыттарымен және идеяларымен және танымдық процестер туралы теориялық-методологиялық таныстыру. 6.Этнопсихология ғылымының теориялық зерттеулерін психологиялық білімдерді жүйелеу негізінде психологиялық білімдердің шынайлығын ғылыми аспектіде бекіту жайлы дағыдылар мен білімдерді беру. 7. «Этнопсихология» және «танымдық психикалық процестер» курстарының білімдерін зерттеу мен меңгеру негізінде студенттердің этнопсихология ғылымының теориялық методологиялық аспектісін меңгеру, оның теориялары мен заңдылықтарын талдау тәсілдерін кәсіби практикалық және ғылыми әрекетте қолдану процесін талдау іскерлігін дамыту. Модуль бойыншаоқытудың нәтижелері. Жалпы құзырет: құралдық: этнопсихологияның әдіснамалық негізделген, концептуалды ұйымдастырылған психологиялық білімдерге ие болу; оның кәсіби оқыту мен өзіндік дамудағы ролін түсіну; білімдердің жүйе құрушы негізін айқындау іскерлігі, тарату қағидаларын анықтау, конструкциялау, оны қайта жаңғырту сценарийін өңдеуді ұйымдастыру, меңгерген этнопсихологиялық түсініктерді қазақ (орыс) және шетел тілдерінің бірінде тұрмыстық, ғылыми және кәсіби сферада пайдалану, тұлға аралық: этнопсихологиядағы тұлғаның индивидуалды креативті қабілеттердің танымдық психикалық процестер және психология ғылымы жайлы зерттеулер туралы фундаменталды білімдерді оларды ғылыми бағытта пайдалану; жүйелік: этнопсихология мен танымдық психикалық процестер негізінде оқытылатын зерттеулер мен концепциялар жайлы жаңа қазіргі этнопсихологиялық білімдер жүйесін тұлғалық білімдер аясына қатыстыру мақсатымен талдау жјне бағалау (интерпретация, жүйелеу, жіктеу, салыстыру, т.б) формализациялау процедурасы арқылы өзектендіру қабілеті. пәндік құзырет: жалпы психология, когнитивті психология және онымен шектес ғылыми білімдердің фундаменталды жағдайларын, психикалық дамудың мәдени тарихи және іс-әрекеттік бағыт шеңберіндегі негізгі ұғымдарын, қазіргі психологиядағы танымдық психикалық процестер курсының ғылыми бағыттары мен басқа ғылымдармен салыстырмалы жағдайын, әлемдік психология ғылымдарының қазіргі жағдайы мен даму тенденцияларын меңгеру; Пәннің пререквезиттері: Студенттердің психологиялық кәсіби білімі «Психология мамандығына кіріспе» және “Жалпы психология” оның негізінде «Танымдық процестер психологиясы» курсымен таныстықтан басталады. Оны жемісті меңгеру їшін “Философия”, “Орталыќ жүйке жүйесі және жоғарғы жүйке жүйесінің іс-әрекетінің физиологиясы”, “Жоғарғы математика”, “Социология” пәндерімен таныс болуы ќажет. Постреквизиттер Бұл пәнді оқуда психолог-студенттер алдыңғы өткен барлық пәндерге сүйенеді. Осы пәнді нақты оқу барысында алынған білімдер студенттерге психология ғылымының барлық базалық теориялары мен концепцияларын зерттеу бағыттарын оқып үйренеді. «Этнопсихология» және «Танымдық психикалық процестер» курстары этнопсихология ғылымының фундаменталды негізін құрайтын теориялар мен зерттеу әдістердің мазмұны мен психологиялық құрылымына байланысты қазіргі әдіснамалық жағдайларға сүйенеді, соңғы жетістіктері мен тұжырымдамаларын негізге алады, сондай-ақ әлемдік психология жетістіктерін танымдық процестерді талдау негізінде түсіндіреді, психологиялық теорияларды зерттеу және меңгеру процестерін оларды психологияның барлық саласында қолдана білуді оқып үйренеді. Студент-психологтардың барлық оқу процесі «Этнопсихология» және «Танымдық психикалық процестер» базалық курстарын меңгеру барысында алынған білімдерінің негізіне сүйеніп құрылады. Жоғарғы курста оқытылатын барлық психологиялық пәндердің негізін құрайды: «Жалпы психология», “Әлеуметтік психология”, “Жас ерекшелік психологиясы”, “Педагогикалық психология”, “Психология тарихы”, «Психологиядағы математикалық әдістер, практикалық психология және көптеген басқа пәндерде жалпы психологияның негізгі принциптері мен жағдайларына сүйенеді. ПӘННІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ, КӨЛЕМІ ЖӘНЕ МАЗМҰНЫ Апта -««PSY 1006» «Этнопсихология» - (3 кредит) Тақырыптың атаулары Сағат СӨЖ тақырыптары 1 модуль. ЭТНОПСИХОЛОГИЯ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ОРНЫ 1 1 дәріс. Қазіргі заманғы этнопсихологияның негізгі теориялық-әдіснамалық аспектілері 1 семинар. Қазіргі заманғы этнопсихологияның негізгі теориялық-әдіснамалық аспектілері 2 1 2 2 дәріс. Тұлға этнопсихологиялық мәселе ретінде 2 семинар. Тұлға этнопсихологиялық мәселе ретінде 2 1 3 3 дәріс. Ұлттық психология этнопсихологиялық феномен ретінде 3 семинар. Ұлттық психология этнопсихологиялық феномен ретінде 2 1 СӨЖ 1. Ұлттық әдістер мен этнопсихологиялық зерттеу әдістері (көлемі: 2-3 бет, компьютермен терілген, кегель 14, иетервал 1,5) (1 сағ) 4 4 дәріс. Этнопсихологиялық зерттеу әдістері 4 семинар. Этнопсихологиялық зерттеу әдістері 2 1 2 модуль. ЭТНОПСИХОЛОГИЯ ДАМУЫНЫҢ ТАРИХИ ЖОЛЫНА ҚЫСҚАША ШОЛУ 5 5 дәріс. Этнопсихологияның бастамасы ғылыми білімнің дербес саласы ретінде 5 семинар. Этнопсихологияның бастамасы ғылыми білімнің дербес саласы ретінде. 2 1 6 6 дәріс. Қазіргі шетел этнопсихологиясының дамуы 6 семинар. Қазіргі шетел этнопсихологиясының дамуы 1 2 СӨЖ 2. Кросс-мәдени психология мен психологиялық антропология (1 сағ) 7 7 дәріс. Ресейде этнопсихологиялық ойлардың дамуы 7 семинар. Ресейде этнопсихологиялық ойлардың дамуы 1 1 8 8 дәріс. Қазақстандағы этнопсихологиялық идеялардың қалыптасуы мен дамуы 8 семинар. Қазақстандағы этнопсихологиялық идеялардың қалыптасуы мен дамуы 2 1 9 9 дәріс. Қазақстандағы этнопсихологиялық идея-лардың қалыптасуы мен дамуы 9 семинар. Қазақстандағы этнопсихологиялық идея-лардың қалыптасуы мен дамуы 2 1 СӨЖ 3. Қазіргі заманғы қазақ этнопсихологиясы мәселелері (1 сағ) 3 модуль. ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ЭТНОСАРАЛЫҚ АТЫНАСТАРДЫҢ ПСИХОЛОГИЯСЫ 10 10 дәріс. Этносаралық қатынастардың психоло-гиялық детерминанты 10 семинар. Этносаралық қатынастардың психоло-гиялық детерминанты 2 1 СӨЖ 4. Әртүрлі этностық қауымдастықтардағы этносаралық қабылдау мәселелері (көлемі: 2-3 бет, компьютермен терілген, кегель 14, иетервал 1,5) (1 сағ) 11 11 дәріс. Этностық сәйкестілік және оның трансформациялық мәселесі 11 семинар. Этностық сәйкестілік және оның трансформациялық мәселесі 2 1 12 12 дәріс. Қарым-қатынастың этнопсихологиялық аспектілері 12 семинар. Қарым-қатынастың этнопсихологиялық аспектілері 2 1 13 13 дәріс. Қазіргі заманғы этнопсихология құрылымындағы этностық таптаурындар 13 семинар. Қазіргі заманғы этнопсихология құрылымындағы этностық таптаурындар 2 1 СӨЖ 5. Этнотаптаурындар және этнопсихологиялық қорғаныстар (көлемі: 2-3 бет, компьютермен терілген, кегель 14, иетервал 1,5) (1 сағ) 14 14 дәріс. Этносаралық конфликттердің психологиясы 14 семинар. Этносаралық конфликттердің психологиясы 2 1 15 15 дәріс. Қазіргі заманғы этнопсихологияның қолданбалы аспектілері 15 семинар. Қазіргі заманғы этнопсихологияның қолданбалы аспектілері 2 1 ӘДЕБИЕТТЕР: Негізгі ұсынылатын әдебиеттер 1. Аймаганбетова О.Х. Основы этнопсихологии. - Алматы: Литера, 2003. – 180 с. 2. Андреева Г.М. Социальная психология. - М.: Аспект Пресс, 1999. - 432 с. 3. Анцупов А.Я., Шипилов А.И. Конфликтология.- М.: Юнити, 1999.–551 с. 4. Бороноев А.О., Павленко В.Н. Этническая психология. - СПб.: Изд-во СПб. ун-та,1994. – 165 с. 5. Жарикбаев К.Б. Психологическая наука в Казахстане ХХ веке (История и этапы развития). - Алматы: КазНУ, 2002. 6. Крысько В.Г. Этнопсихология и межнациональные отношения. - М.: Экзамен, 2002. – 448 с. 7. Саракуев Э.А., Крысько В.Г. Введение в этнопсихологию. - М.: Ин-т. практич. психологии, 1996. – 344 с. 8. Современная этнопсихология. Хрестоматия. – Мн.: Харвест, 2003. 368 с. 9. Солдатова Г.У. Психология межэтнической напряженности. - М.: Смысл,1998. – 389 с. 10. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. - М.: Аспект Пресс,2004. - 386 с. 11. Сухарев В., Сухарев М. Психология народов и наций. - М.: Сталкер,1997.- 400с. 12. Тажибаев Т.Т. Педагогическая мысль в Казахстане во II половине ХIХ века. - Алма-Ата: Казгосизат,1965. 13. Шпет Г.Г. Введение в этническую психологию. - СПб.: Изд. Дом "П.Э.Т". 1996. –156 с. Қосымша әдебиеттер 1. Каракузова Ж.К. Казахская культура и символ. – Алматы: ИПК КазНУ, 1998. – 70 с. 2. Шибутани Т. Социальная психология. - Ростов на Дону: Феникс, 1998. -544 с. 3. Чесноков Я.В. Лекции по исторической этнологии. – М.: Гардарика, 1998. – 400с. 4. Ямсков А.Н. Этнический конфликт: проблемы дефиниции и типологии // Идентичность и конфликт в постсоветских государствах. - М.1997. - С.205-224. СӨЖ / СОӨЖ бойынша тапсырмалар және әдістемелік ұсыныстар СӨЖ тапсырмасы Ұсынылатын әдебиеттер Бақылау формасы Өткізу мерзімі Этнопсихологиялық зерттеулердің негізгі бағыттары 1. Аймаганбетова О.Х. Основы этнопсихологии. - Алматы: Литера, 2003. – 180 с. 2. Саракуев Э.А., Крысько В.Г. Введение в этнопсихологию. - М.: Ин-т. практич. психологии, 1996. – 344 с. Конспект 1 апта Тұлғаның әлеуметтиптік мінез-құлық ұғымы (А.Г. Асмолов) 1. Крысько В.Г. Этнопсихология и межнациональные отношения. - М.: Экзамен, 2002. – 448 с. 2. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. - М.: Аспект Пресс,2004. - 386 с. Схема-кесте 2 апта Ұлттық өзіндік сана, оның негізгі типтері мен функциялары 1. Крысько В.Г. Этнопсихология и межнациональные отношения. - М.: Экзамен, 2002. – 448 с. 2. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. - М.: Аспект Пресс,2004. - 386 с. Конспект 3 апта Ұлттық әдістер мен этнопсихологиялық зерттеу әдістері (көлемі: 2-3 бет, компьютермен терілген, кегель 14, иетервал 1,5) 1. Крысько В.Г. Этнопсихология и межнациональные отношения. - М.: Экзамен, 2002. – 448 с. 2. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. - М.: Аспект Пресс,2004. - 386 с. 3. Аймаганбетова О.Х. Основы этнопсихологии. - Алматы: Литера, 2003. – 180 с. Мини-реферат 4 апта В.Вундтың «ұлттар психологиясы» дамуына қосқан үлесі. 1. Крысько В.Г. Этнопсихология и межнациональные отношения. - М.: Экзамен, 2002. – 448 с. 2. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. - М.: Аспект Пресс,2004. - 386 с. 3. Аймаганбетова О.Х. Основы этнопсихологии. - Алматы: Литера, 2003. – 180 с. Жоспар 5 апта Кросс-мәдени психология мен психологиялық антропология 1. Аймаганбетова О.Х. Основы этнопсихологии. - Алматы: Литера, 2003. – 180 с. 2. Современная этнопсихология. Хрестоматия. – Мн.: Харвест, 2003. 368 с. Конспект 6 апта Л.С.Выготскийдің тарихи-мәдени теориясының маңызы (көлемі: 2-3 бет, компьютермен терілген, кегель 14, иетервал 1,5) 1. Аймаганбетова О.Х. Основы этнопсихологии. - Алматы: Литера, 2003. – 180 с. 2. Саракуев Э.А., Крысько В.Г. Введение в этнопсихологию. - М.: Ин-т. практич. психологии, 1996. – 344 с. 3. Современная этнопсихология. Хрестоматия. – Мн.: Харвест, 2003. 368 с. Мини-реферат 7 апта Этнопсихология негіздері Жазбаша 7 ХХ ғасырдың басындағы ойшылдар мен қайраткерлердің шығармаларындағы ұлттық психология мәселелері (көлемі: 2-3 бет, компьютермен терілген, кегель 14, иетервал 1,5) 1. Тажибаев Т.Т. Педагогическая мысль в Казахстане во II половине ХIХ века. - Алма-Ата: Казгосизат,1965. 2. Жарикбаев К.Б. Психологическая наука в Казахстане ХХ веке (История и этапы развития). - Алматы: КазНУ, 2002. 3. Каракузова Ж.К. Казахская культура и символ. – Алматы: ИПК КазНУ, 1998. – 70 с. Мини-реферат 8 апта Қазіргі заманғы қазақ этнопсихологиясы мәселелері 1. Тажибаев Т.Т. Педагогическая мысль в Казахстане во II половине ХIХ века. - Алма-Ата: Казгосизат,1965. 2. Жарикбаев К.Б. Психологическая наука в Казахстане ХХ веке (История и этапы развития). - Алматы: КазНУ, 2002. Конспект 9 апта Әртүрлі этностық қауымдастықтапрдағы этносаралық қабылдау мәселелері (көлемі: 2-3 бет, компьютермен терілген, кегель 14, иетервал 1,5) 1. Крысько В.Г. Этнопсихология и межнациональные отношения. - М.: Экзамен, 2002. – 448 с. 2. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. - М.: Аспект Пресс,2004. - 386 с. Мини-реферат 10 апта Позитивті және негативті этностық сәйкестіктер 1. Крысько В.Г. Этнопсихология и межнациональные отношения. - М.: Экзамен, 2002. – 448 с. 2. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. - М.: Аспект Пресс,2004. - 386 с. 3. Аймаганбетова О.Х. Основы этнопсихологии. - Алматы: Литера, 2003. – 180 с. Эссе 11 апта Вербалды және вербалды емес қарым-қатынастың этнопсихологиялық аспектілері 1. Крысько В.Г. Этнопсихология и межнациональные отношения. - М.: Экзамен, 2002. – 448 с. 2. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. - М.: Аспект Пресс,2004. - 386 с. Конспект 12 апта Этнотаптаурындар және этнопсихологиялық қорғаныстар (көлемі: 2-3 бет, компьютермен терілген, кегель 14, иетервал 1,5) 1. Крысько В.Г. Этнопсихология и межнациональные отношения. - М.: Экзамен, 2002. – 448 с. 2. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. - М.: Аспект Пресс,2004. - 386 с. 3. Аймаганбетова О.Х. Основы этнопсихологии. - Алматы: Литера, 2003. – 180 с. Мини-реферат 13 апта Топаралық конфликттің әлеуметтік-этностық теориялары 1. Крысько В.Г. Этнопсихология и межнациональные отношения. - М.: Экзамен, 2002. – 448 с. 2. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. - М.: Аспект Пресс,2004. - 386 с. Схема-кесте 14 апта Экономикалық саячсат, экономикалық менталитеттің этнопсихологиялық мәселелері 1. Крысько В.Г. Этнопсихология и межнациональные отношения. - М.: Экзамен, 2002. – 448 с. 2. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. - М.: Аспект Пресс,2004. - 386 с. Реферат 15 апта Этносаралық шиеленіс психологиясы (Г.У. Солдатова) жазбаша 8 Барлығы 15 11. Аралық бақылау және емтихан формасы: жазбаша, билет (тест) Аралық бақылау графигi Р/с Тақырыбы Мазмұны Бақылау формасы Орындалу уақыты Балл 1 1 - АБ Этнопсихология негіздері Этнопсихология негіздері Жазбаша 7 апта 10 2 2- АБ Этносаралық шиеленіс психологиясы (Г.У. Солдатова) Этносаралық шиеленіс туралы Жазбаша 15 апта 10 Барлығы 20 СОӨЖ графигі Р/с Тақырыбы Мазмұны Бақылау формасы Орындалу уақыты Балл 1 1 - АБ Әлеуметтік-этностық мәдениет ұғымы Жекелік және ұжымдық мәдениетпен танысу Мини-реферат 1-7 апта 3 2 Г.Г. Шпеттің этнопсихология дамуындағы рөлі Этнопсихология тарихы Конспект 1-7 апта 3 3 2- АБ Автотаптаурындар мен гетеротаптаурындар Таптаурындардың өзара байланысы туралы Реферат (көлемі: 5-7 бет, компьютермен терілген, кегель 14, иетервал 1,5) 8-15 апта 4 Барлығы 10 Бағалау саясаты: «Этнопсихология» сабағын бағалау ережесі: Емтихан – 40 Барлығы – 100 № р/с Сабақтың түрлері және студенттің жұмысы Ұсынылатын балл саны % 1 АБ 2 АБ 1 Дәріс сабақтарына қатынасуы - 2 Семинар тапсырмаларын орындауы 7 8 3 СӨЖ нәтижелері 12 11 4 СОӨЖ 6 6 5 Аралық бақылау 1-7 апта 5 6 Аралық бақылау 8-15 апта 5 АБ бойынша барлығы 30 30 БАРЛЫҒЫ 60 Білімді бағалау шкаласы: Әріптік жүйе бойынша баға Балдардың сандық эквиваленті %-дық құрамы Дәстүрлі жүйе бойынша баға А 4,0 95-100 «Өте жақсы» А- 3,67 90-94 В+ 3,33 85-89 «Жақсы» В 3,0 80-84 В- 2,67 75-79 С+ 2,33 70-74 «Қанағаттанарлық» С 2,0 65-69 С- 1,67 60-64 D+ 1,33 55-59 D 1,0 50-54 F 0 0-49 «Қанағаттанарлықсыз» I (Incomplete) - - «Пән аяқталмаған» (GPA санағанда есептелмейді) P (Pass ) - 0-60 65-100 «Сынақ» (GPA санағанда есептелмейді PA) NP (No Рass) - 0-29 0-64 «Сынақтан өтпеді» (GPA санағанда есептелмейді) W (Withdrawal) - - «Пәннен бас тарту» (GPA санағанда есептелмейді GPA) AW (Academic Withdrawal) «Академиялық себептермен пәннен шығарылуы (GPA санағанда есептелмейді) AU (Audit) - - «Пән тыңдалды» (GPA санағанда есептелмейді) Академиялық мінез-құлық және әдептілік саясаты Толерантты болыңыз, басқалардың пікірлерін құрметтеңіз. Қарсылықтар нақты формада тұжырымдалсын. Плагиат және басқа әділетсіз жұмыстарға жол жоқ. СӨЖ, аралық бақылау және емтихан тапсыру барысында көшіруге және басқадан көмек сұрауға, басқа адамдардың шығарған есептерінің көшірмесін алуға, басқа студенттің орнына емтихан тапсыруға жол берілмейді. Курстың кез келген мәліметін бұрмалаған студенттің қорытынды бағасы «F» болады. Курсты жүргізу процедурасы мен саясаты: Сабақтарға үнемі бесленді қатысу, мұғалімнің талаптарын орындау, берілген тапсырмаларды уақытысында өткізу, әдебиеттерден қосымша мәлімет іздеу студенттің міндетіне кіреді. Әр бір тапсырманың уақытысында және толық көлемінде, жоғары деңгейде орындалуы максималды бағаланады. Аяқталмаған, жоғары көрсетілген талаптарға сәйкес келмейтін жұмыстар қабылданбайды. Берілген тапсырма бекітілген мерзімде өткізілмесе оның бағасы төмендетіледі. Көтеріңкі (қосымша) ұпай: 5 ұпай - тапсырмалар өздігінше шығармашылықпен орындалса, әр түрлі әдебиеттер қолданылса - оқу процесіне белсенді қатысу үшін, қосымша сұрақтар қойылса; Төлем (айып) ұпай: келесі жағдайларда жалпы ұпайлар қосындысынан 5 ұпай алынады: - тапсырмаларды бекітілген мерзімінде өткізбеу, тапсырмалардың сапасыз орындалуы; - сабақты себепсіз жіберу, сабаққа үнемі кешігіп келу, сабақ кезінде ұялы телефонды қолдану Егер студент себепсіз 4 сағаттан көп сабақ жіберсе әр бір жіберген сабағы бойынша қосымша тапсырма орындайды. Кафедра мәжілісінде қаралды хаттама № ___ «____» __________ 2011 ж. Кафеда меңгерушісі Психология ғылымдарының докторы, доцент Ф.С. Ташимова Оқытушы Н.Қ.Тоқсанбаева

Педагогикалық психология

пед психол сил 2016

Психологиядағы математикалық әдістер

УМК толык мат. метод Документ Microsoft Word

Педагогикалық психология

Нургул педагог.психол силаб (5)

Психология

1 курс маг журналистика

Психология

УМКД жур. фак . психология Документ Microsoft Word

Тұлғааралық коммуникацияның психологиясы

Силлабус Тулгааралык ком психол Документ Microsoft Word

Психодиагностика

Силабус

Тұлғааралық коммуникацияның психологиясы

Силлабус Тулгааралык ком психол Документ Microsoft Word

Эксперименталды психология

Силлабус эксперименттик -Токсанбаева курс Текстовый документ OpenDocument

Ми және психика

2019-20 ж Ми және психика силлабус

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

1 Тарихы теденция силлабус Психология 201-2020

Басқару психологиясы

упавление силлабус Психология 201-2020

Басқару психологиясы

21 силлабус управление

Жалпы психология

Новый жалпы психология

Психология

рух 2020 Силлабус 1 курс Рухани жаңғыру филология фак. 2019-20

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

новый история тенденция психология

Басқару психологиясы

2023-2024 Баскару психол.силлабус

Психология

жур.фак Психология силлабус — копия

Психология

ист.фак Психология силлабус — копия

Психология

юр.фак Психология силлабус — копия

Психология

фил.фак Психология силлабус

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

Типовой программа Истор тенд.казак

Басқару психологиясы

и.с. самыгин psy_manag

Басқару психологиясы

ТУП Психология управления каз рус ТИРАЖ

Эксперименталды психология

Новый эксперимент психология

Эксперименталды психология

Новый эксперимент психология

Эксперименталды психология

Новый эксперимент психология

Ми және психика

Силлабус Мозг и Психика 2019(2)

Психология

рух новый психология

Ми және психика

Силлабус Мозг и Психика 2019(2)

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

новый история тенденция психология (1)

Жалпы психология

Жалпы психология Силлабус каз (1)

Ми және психика

новый ми және психология

Ми және психика

новый ми және психология

Эксперименталды психология

Новый эксперимент психология

Практикалық психология

Силлабус «PPsi 3219 - Практикалық психология» 2021-22 SRA

Жалпы психология

Новый жалпы психология

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

новый история тенденция психология (1)

Эксперименталды психология

Силлабус эксперименттик -Токсанбаева курс Текстовый документ OpenDocument

Ми және психика

новый ми және психология

Ми және психика

Силлабус Мозг и Психика 2018

Тұлға психологиясына кіріспе

2 Дистанционный курс_ силлабус(1) (1)

Ми және психика

Силлабус Мозг и Психика 2018

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

новый история тенденция психология (1)

Психология

1силлабус курс био.гио.хим. фак

Жалпы психология

Жалпы психология силлабус

Психология

1силлабус курс ист. фак

Ес және зейін психологиясы

Зейін және ес психология силлаб

Психология және адам дамуы

Силлаб. психол. адам дамуы 2017-2018 ТНТ

Жалпы психология

Силлабус Жалпы психология 2016-2017 ТНТ

Психология және адам дамуы

Силлаб. психол. адам дамуы 2016-2017 ТНТ

Психология және адам дамуы

Силлаб. психол. адам дамуы 2017-2018 ТНТ

Тұлғааралық қарым-қатынас психологиясы

2017 силлабус Токсанбаева Тулгааралык коммуника

Эксперименталды психология

Силлабус эксперименттик -Токсанбаева курс Текстовый документ OpenDocument

Адамның есте сақтау психологиясы және оқыту

Оқыту және ес психология силлаб

Жалпы психология

1 курс жалпы психол

Психология

1 курс ист. фак

Ес және зейін психологиясы

Оқыту және ес психология силлаб

Тұлғааралық қарым-қатынас психологиясы

Силлабус Тулгааралык ком психол Документ Microsoft Word

Дене шынықтыру және спорт психологиясы

ФК и С Психология силлабус

Психология

Психология силлабус

Этнопсихология

3 курс силлабус этно

Психология

Силлабус для ист.фак 2016-2017 ТНТ

Психология

Силлабус для . фил. фак 2016-2017 ТНТ -

Психология

1 курс маг Силлабус журналистика

Когнитивті психология

1силлабус ког

Тұлғааралық қарым-қатынас психологиясы

2017 силлабус Токсанбаева Тулгааралык коммуника

Тұлғалық өсу психологиясы

толық умкдТекстовый документ OpenDocument

Тұлғалық өсу психологиясы

Силлабус тулға өсу Текстовый документ OpenDocument

Қарым қатынас психологиясы

толык умкд карым-катынас Текстовый документ OpenDocument

Эксперименталды психология

Силлабус эксперименттик -3 курс Текстовый документ OpenDocument

Психология

рух новый психология 1

Психологиялық-педагогикалық коррекция

Психологиялық-педагогикалық коррекция силлабус (1)

Қолданбалы психология

2018 колданбалы Силлабус -Токсанбаева курс Текстовый документ OpenDocument

Қалыпты және аномалды бала дамуын диагностикалау және түзету

Білімберудегі психология силлаб

Басқару психологиясы

новый баскару психологиясы

Психологиялық-педагогикалық коррекция

Психологиялық-педагогикалық коррекция силлабус (1)

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

2023-2024 история тенденция

Мектептегі психоло-педагогикалық қызмет

УМКД Педагог. психология2016 Документ Microsoft Word — копия — копия — копия — копия — копия (2)

Билік психологиясы және мемлекеттік басқару

лекция Психология власти Документ Microsoft Office Word

ПӘННІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ, КӨЛЕМІ ЖӘНЕ МАЗМҰНЫ Апта «Билік психологиясы және мемлекеттік басқару» - (3 кредит) Тақырыптың атаулары Сағ СӨЖ тақырыптары 1-9 І –Модуль. «Билік психологиясы және мемлекеттік басқару» психологиясының дамуына қысқаша тарихи шолу. 18 9 1-модуль.1-9 апталар 24-сағат (СӨЖ әрбір айдың соңында өткізіледі) 1 1 дәріс. «Билік психологиясы және мемлекеттік басқару» даму тарихы 1-семинар. Басшының негізгі басқару функцияларын- жоспарлау, ұйымдастыру, мотивация, бақылау. 2 1 Көпшіліктің алдында сөз сөйлеу СӨЖ 1 (2 сағ.) 2 2-дәріс. Әлемдік қаржы-экономикалық дағдарыс және Қазақстанның дағдарысқа қарсы қолданылатын психологиялық шаралар 2-семинар. Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы Заң. 2 1 Мамандық таңдау және кәсіби жарамдылық .СӨЖ -2. (2 сағ) 3 3-дәріс. Басқару психологиясы және көшбасшылық 3-семинар Басқарудың стильдері. Басшылық және көшбасшылық. Биліктің түрлері 2 1 «Топтық ролдер» тесті СӨЖ -3. (4 сағ) 4 4-дәріс. «Электронды үкімет» ақпараттық қоғамдағы мемлекеттік басқарудың концепциясы сияқты. 4-семинар. Мемлекеттік қызметтің жаңа заманға сай ақпараттық технологиялар және оларды ҚР қолданудың психологиялық ерекшеліктері 2 1 Ғылыми бiлiмдер жүйесiндегi басқару психологиясының алатын орны СӨЖ -4. (2 сағ) . 5 5-дәріс Жеке кәсіпорын жұмысшысына қатысты оның мінез-құлқына түрлі ықпал ету 5-семинар. Кәсіпорынның өндірістік ұжымына кіретін топқа қатысты әлеуметтік басқару тәсілдері 2 1 Басқарушылық ықпалдың түрлі әдістерінің қарқындылық деңгейінің өзгерістерін атап көрсетейік: - “тұманды” бұйрықтар, жалпы, айқын емес бағыт көрсету, мынадай түрде келеді: “Сізге бұдан да жақсы жұмыс жасау керектігі мәлім” – бұл нұсқаудың пайдалы нәтижелерге әкелуге ешқандай ықпалы жоқ; - мынадай түрдегі көндірулер: “егер бір өндірісті қамтамасыз ете алмасақ, біз ірі экспорттық тапсырысты жоғалтамыз”, мұндай нұсқау бағынышты жұмысшы жетекшінің немесе тұтастай ұйымның сенімі мен құндылықтарын бөлісетін ьолғанда ғана пайдалы бола алады; - қауіптер қысқа мерзімде әрекет етуі мүмкін, бірақ көбінесе екі адам арасында өкпе-реніш пен ерік үшін күресті туғызады және мұнда міндетті түрде жеңілуші адам болады; - өтініштер іске асуы мүмкін, бірақ тек егер жетекші мен бағынушы арасында жақсы қарым-қатынас болса ғана мүмкін болады; - сатып алу немесе төлеу арқылы көндіру – жетекші өз қызметкеріне, егер ол күрделі немесе тығыз тапсырманы орындаса, қандай да бір басымдыққа ие болуына мүмкіндік береді. Егер жетекші шын уәде берсе, сатып алу іске асуы мүмкін; - талаптар мен нақты нұсқаулар, егер олар жетекшінің бағынушылармен сыйластық қарым-қатынасымен, басқа адамдармен әділ болуымен үйлессе, қарқынды болып табылады. СӨЖ -5. (4 сағ) 6 6- дәріс. Биліктегі қарым-қатынастар және іс-әрекет. 6-семинар Басшыларға арналған әлеуметтік-психологиялық практикумі. 2 1 Қарым-қатынаста, жұмыста, бизнесте адамдардың психологиялық типтері (2сағ) СӨЖ -6. (2 сағ) ІІ –Модуль. Кәсіби оқыту жүйесіндегі басқару негіздері 7 7-дәріс. Білім беру жүйесіндегі басқару негізінің мақсаты мен міндеті 7-семинар Білім беру жүйесіндегі әлеуметтік басқару. Басқару және бағыну. 2 1 Интелектуалды ойлау әрекетінің ерекшеліктеріне қарай жетекшілер 4 түрі; (Жапондық Т Кононың айтуынша). Консервативті-сезімді, консервативті- аналитикалық, Жаңашылдық-сезімді, Жаңашылдық- аналитикалық СӨЖ -7. (2 сағ) 8 8-дәріс. Саяси ойлар және қазіргі кездегі саяси мектептедің тарихы 8-семинар. Ежелгі дүние дәуіріндегі саяси ойдың қалыптасуы Ортағасырлық саяси ойлардың дамуы Орта ғасыр ойшылдарының саяси идеялары 2 1 Іскерлік әңгімелесу орны мен уақыты. СӨЖ -8. (2 сағ) 9 9-дәріс. Іскерлік қарым-қатынас және басқарудағы шиеленістер. 9-семинар. Имидж қалыптастыру қарым-қатынастағы мәдениет негізі ретінде. Брендинг-мәдениет, корпоротивті мәдениет туындылары. 2 1 Басшының ойлауы мен шешім қабылдауы. СӨЖ -9. (4 сағ) 11 I1-Модуль. БАСШЫ ТҰЛҒАСЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯСЫ 8 4 Өндірістік саладағы инновациялық менеджменттің басты қағидалары СӨЖ 10-14 апталар (15сағ) 10 10-дәріс. Басқарушы тұлғасы. Жеке дара басқару стилі психологиясы 10-семинар 3. Лидерліктің негізгі қызметтері. 2 1 Ю.Г.Волков және И.В.Мостовая өндірісті ұйымдастырудың басты жаңа ерекшеліктерін анықтауы. СӨЖ -10. (4 сағ) 11 11-дәріс. Басқарушының іс-әрекетіндегі қарым-қатынас ерекшеліктері. 11-семинар. Басқарушылық қарым-қатынастағы өзара қабылдау мәселелері. 2 1 СӨЖ -11. (4сағ) Билік беруші әңгіменің бастауы мен қатынасқа түсуі. 12 12-дәріс. Ғылыми пән ретіндегі басқару психологиясы. 12-семинар. Стресстерді және өмірлік дағдарыстарды алдын алу және жеңу. 2 1 СӨЖ -12. (4 сағ) Басқарушылық өзара әрекет стратегиясы (4 сағ) 13 13-дәріс. Басқару әлеуметтік феномен ретінде. 13-семинар Басқару жүйесі. Негізгі басқару мәдениеттері: сипаты және ерекшеліктері. 2 1 Қызметтегi қарым-қатынастың психологиялық негiздерi .СӨЖ -13. (3 сағ) 111 IІІ Модуль. ЖҰМЫСШЫ ТҰЛҒАСЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯСЫ 4 2 Басымдыққа ие инстинктiнi анықтауға арналған сауалнама СӨЖ -14-15 апталар (6 сағ) 14 14-дәріс Жұмысшы тұлғасы басқару объектісі ретінде. Оның іс-әрекеті мен мінез-құлқын басқару психологиясы 14-семинар Жұмысшының еңбекке бейімделу процесінің сипаты. 2 1 Шағын және орта бизнесті жарнамалау және ашу (презентация) СӨЖ -14. (4 сағ) 15 15-дәріс Жұмысшыны мақтау және жазалау. 15-семинар Басқарушылық іс-әрекет және сын. Сынау тәсілдері. Мадақтау жолдары. 2 1 Жарнама компаниясының даярлық кезеңінің психологиялық аспектілері СӨЖ -15. (4 сағ) 30 15 30 15 45

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы тенденциясы

УМКД история тенденция

Психодиагностика

УМКД Психодиагностика Документ Microsoft Word

Педагогикалық психология

Зимная кітап Педагогикалық психология

Педагогикалық психология

пед психология орысша

Психодиагностика

Лекциялар

Психодиагностика

Студенттердің білім деңгейін бақылау

Психологиядағы математикалық әдістер

УМК толык мат. метод Документ Microsoft Word

Басқару психологиясы

новый баскару психологиясы (1)

Эксперименталды психология

Новый эксперимент психология

Басқару психологиясы

новый баскару психологиясы (1)

Эксперименталды психология

Экспер силл 2024

Ми және психика

новый ми және психология

Басқару психологиясы

новый баскару психологиясы (1)

Жалпы психология

2018 Жалпы психология силлабус(6)

Қалыпты және аномалды бала дамуын диагностикалау және түзету

_Кулюевой Педагогическая психология_2003токсанбаева

Қолданбалы психология

колданбалы Мақпал әдістемелер Тұлғалық өсуден

Қолданбалы психология

колданбалы. тренинг

Қолданбалы психология

колданбалы. әдістеме

Қолданбалы психология

_Болотова А. К., Прикладная психология

Конфликт жағдайларын басқару психологиясы

китап конфликтология

Конфликт жағдайларын басқару психологиясы

китап конфликтология 2

Психология

ТИПОВАЯ ПРОГРАММА РУХАНИ ЖАҢҒЫРУ Қазақстан Республикасы

Психология

_Маклаков А.Г. - Общая психология (2)

Конфликт жағдайларын басқару психологиясы

психология Кактыгыс силл 2024 — копия

Психология

рух новый психология 1

Эксперименталды психология

силл эксперимент (1)

Ми және психика

новый ми және психология

Ми және психика

2021 жыл ми және психика жаңа Силлабус 2 курс

Конфликт жағдайларын басқару психологиясы

силлабус қақтығысты баскару психологиясы (1)

Эксперименталды психология

2023-24 силлабус эксперимент психологий

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

2020 силлабус история

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы және даму тенденциясы

новый история тенденция психология (1)

Қазіргі психологияның тарихы, жағдайы тенденциясы

Умкд история тенденция

Қарым қатынас психологиясы

Практикалық жұмыс11

Тұлғалық өсу психологиясы

УМКД 3 бет тулгалык өсу психол Документ Microsoft Word — копия

Тұлғалық өсу психологиясы

толық умкдТекстовый документ OpenDocument (2)

Когнитивті психология

1 УМК толык когнит.психол.

Когнитивті психология

когнитивтік психология орысша

Тұлғааралық қарым-қатынас психологиясы

ТНК УМКД 3 стр 4 ОПС межлич 2016-2017

Дене шынықтыру және спорт психологиясы

ЖАЛПЫ ПСИХОЛОГИЯГА КИРИСПЕ

Этнопсихология

этнопсихолгя тархы

Адамның есте сақтау психологиясы және оқыту

УМКД Оқыту және ес . психология2016 Документ Microsoft Word — копия — копия — копия — копия — копия

Психология және адам дамуы

_Маклаков А.Г. - Общая психология (2)

Психология және адам дамуы

Жалпы психология-1

Ес және зейін психологиясы

_Маклаков А.Г. - Общая психология (2)

Тұлға психологиясына кіріспе

ДОПОЛНИТЕЛЬНЫЕ МАТЕРИАЛЫ ПСИХОЛОГИЯ ЛИЧНОСТИ

Жалпы психология

_Маклаков А.Г. - Общая психология (2)

Жалпы психология

Жалпы психология-1

Практикалық психология

Абрамова. Практическая психология

Ми және психика

нускаулык ми жане психика (3)

Психологиялық-педагогикалық коррекция

китап коррекция

Эксперименталды психология

эксперимент орысша китап

Тұлға психологиясына кіріспе

ЛЕКЦИИ ПО ДИСЦИПЛИНЕ введение в психологии личности

Эксперименталды психология

эксперимент семинар толык

Тұлға психологиясына кіріспе

ЛЕКЦИИ ПО ДИСЦИПЛИНЕ введение в психологии личности

Тұлға психологиясына кіріспе

Психология личн. лекции

Тұлға психологиясына кіріспе

2 Задания СРС

Тұлға психологиясына кіріспе

Экзамен.вопросы по психол.личности

Тұлға психологиясына кіріспе

Карта УМКД новый форме

Ми және психика

ми және психика программа 2022-2023